“Ja, Klaudiusz” – od powieści Roberta Gravesa do sukcesu BBC

Tytuł: Ja, Klaudiusz (I, Claudius)

Rok produkcji: 1976

Reżyseria: Herbert Wise

Obsada: Derek Jacobi, Siân Phillips, Brian Blessed, George Baker, Margaret Tyzack, John Hurt, Patricia Quinn, Ian Ogilvy, Kevin McNally, Patrick Stewart, John Rhys-Davies i inni

Ja, Klaudiusz to telewizyjna adaptacja słynnych powieści Roberta Gravesa, przedstawiających dzieje członków rzymskiej dynastii julijsko-klaudyjskiej. Głównym bohaterem i narratorem jest tu Klaudiusz – wyśmiewany przez rodzinę outsider, później wielki imperator. Ten dwunastoodcinkowy serial to jedno z największych artystycznych osiągnięć stacji BBC i ponadczasowa, fascynująca opowieść o zbrodniach, szaleństwie, zemście, żądzy władzy i samotności dobrego człowieka w świecie gnijącym od zła.

,,Ja, Tyberiusz Klaudiusz Druzus Neron Germanik, i tak dalej…’’

,,Ja, Tyberiusz Klaudiusz Druzus Neron Germanik, i tak dalej, który tak niedawno znany byłem przyjaciołom, krewnym znajomym jako Klaudiusz Idiota, Klaudiusz Jąkała, Klau-Klau-Klaudiusz, a w najlepszym razie jako » biedny stryjaszek Klodzio «, przystępuję do spisania dziwnej historii mojego życia” – tak rozpoczyna się powieść, która z czasem uznana zostanie za jedno z największych osiągnięć brytyjskiej, ba, światowej literatury.

Robert Graves był angielskim poetą, pisarzem, wykładowcą akademickim, badaczem mitologii greckiej, rzymskiej i hebrajskiej. W latach 30. XX wieku wydano dwie powieści, które wyszły spod pióra Gravesa: Ja, Klaudiusz (I, Claudius) w 1934 oraz kontynuację, zatytułowaną Klaudiusz i Messalina (Claudius the God and His Wife Messalina) w 1935. Dylogia otrzymała prestiżową nagrodę James Tait Black Memorial Prize. To najstarsza spośród nagród literackich przyznawanych w Wielkiej Brytanii. Powieść Ja, Klaudiusz znalazła się w wielu zestawieniach najwybitniejszych dzieł literackich wszech czasów. Jeden z takich rankingów zaprezentował tygodnik „Time”.

W obu częściach znakomitej dylogii narratorem jest Klaudiusz, jeden z członków rodziny rzymskiego cesarza Oktawiana Augusta, pierwszego imperatora Rzymu. Klaudiusz to kulejący jąkała, w rodzinie uznawany za idiotę. Nic bardziej mylnego, jednak nasz bohater postanawia, że nie będzie wyprowadzał nikogo z błędu. Klaudiusz postanowił spisać dzieje swego życia, aż do przygotowanego przez żołnierzy zamachu na rządzącego i znienawidzonego Kaligulę. Po zamachu spiskowcy przekazali Klaudiuszowi władzę w Rzymie uznając go za nieszkodliwego władcę, którym można bez trudu sterować. Klaudiusz miał się jednak okazać cesarzem mądrym i sprawiedliwym oraz genialnym strategiem. Jego losy jako władcy i oszukiwanego męża przedstawia druga część dylogii, Klaudiusz i Messalina.

Pisane w formie autobiografii powieści Roberta Gravesa to fascynująca historia dynastii julijsko-klaudyjskiej. Mamy tu walkę o władzę, misterne intrygi, zbrodnie, jakie trudno sobie wyobrazić, skandale seksualne. Jest to także opowieść o wielkiej samotności dobrego człowieka w świecie bezwzględnej manipulacji, kłamstw i przelanej krwi. Robert Graves przedstawił życie cesarza Klaudiusza w niezwykle interesujący sposób. Opowiedziana na kartach dylogii historia aż prosiła się o ekranizację. W 1937 roku rozpoczęto pracę nad filmem. Reżyserię powierzono Josefowi von Sternbergowi, a główne role otrzymali Charles Laughton i Merle Oberon, której wypadek był jedną z przyczyn zawieszenia produkcji.

W studiu BBC

W latach 70. brytyjska stacja BBC rozpoczęła negocjacje z właścicielami praw do niedokończonego projektu z 1937. Negocjacje trwały dłużej niż się spodziewano, ale dzięki temu scenarzysta, Jack Pulman, zyskał możliwość doszlifowania scenariusza. Powstał scenariusz trzynastu części (przeznaczonych na dwanaście odcinków), przedstawiających dzieje Klaudiusza opisane w dylogii Gravesa. Pulman nie bał się scen, które później miały zostać uznane za kontrowersyjne. Niczego nie upiększał, nie tworzył postaci kryształowych ani jednowymiarowych. Spod jego pióra wyszły dialogi znakomicie ukazujące złożoność bohaterów, ich emocje, motywacje, rozmaite formy obłędu. Nie brakowało scen namiętności. Była krew zabijanych władców i gwałconych dziewic, płacz mordowanych dzieci i mężczyzn, którzy dostrzegli bezwzględność ukochanych kobiet. Pulman podjął też ryzyko i nie pominął wątków kazirodztwa. Scenariusz to, tak samo jak literacki pierwowzór, fascynująca lektura.

Reżyserem filmu Ja Klaudiusz został Herbert Wise, pochodzący z Austrii reżyser teatralny, odnoszący sukcesy także na londyńskim West Endzie i w brytyjskiej telewizji. Budżet produkcji nie był imponujący – dziś byłoby to niespełna pół miliona funtów. Twórcy zdecydowali się nakręcić całość w studiu, jednak nie ze względu na ograniczenia finansowe, ale dla uzyskania teatralnego efektu.

Wise chciał powierzyć rolę Klaudiusza amerykańskiemu aktorowi, znanemu z epickiej produkcji Ben-Hur. Charlton Heston nie otrzymał jednak angażu. Uwagę twórców zwrócił natomiast Derek Jacobi – niezwykle utalentowany aktor teatralny, odkryty przez samego Laurence’a Oliviera. Zagrał on Klaudiusza jako młodego chłopaka i zmęczonego życiem starca. Był wiarygodny grając wyśmiewanego przez rodzinę jąkałę i imperatora, na cześć którego stawiano świątynie. Bez wątpienia rola w produkcji BBC pozwoliła Derekowi Jacobi zaprezentować ogrom aktorskich możliwości i stworzyć jedną z najwybitniejszych kreacji nie tylko w jego aktorskiej karierze, ale w całej historii telewizji.

W filmie Ja, Klaudiusz nie ma słabych ról, jednak spośród wybitnych na szczególną uwagę zasługuje kreacja stworzona przez walijską aktorkę Siân Phillips, która zagrała Liwię – bezwzględną i wyrachowaną żonę Oktawiana Augusta. Zarówno ona, jak i Derek Jacobi otrzymali nagrodę BAFTA. Nagroda Brytyjskiej Akademii Filmowej trafiła również do twórcy scenografii, Tima Harveya.

Krytycy prześcigali się w publikowaniu recenzji pełnych słów uznania: dla znakomitych aktorów, reżysera, scenarzysty, twórców scenografii i kostiumów. Ja, Klaudiusz to niewątpliwie wielkie osiągnięcie BBC i brytyjskiej telewizji. Trzynastoodcinkowy serial, podobnie jak dylogia Roberta Gravesa, od lat zajmuje wysokie pozycje w rozmaitych zestawieniach, znajdując się często w ścisłej czołówce najwybitniejszych produkcji telewizyjnych wszech czasów.

Telewizja Polska wyemitowała serial po raz pierwszy w 1979. W wersji dubbingowanej głosów użyczyli m.in. Stanisław Brejdygant, Roman Wilhelmi, Zofia Mrozowska, Witold Pyrkosz, Krzysztof Kołbasiuk i Gabriela Kownacka.

Historia lubi się powtarzać…

Na przestrzeni dekad powstało wiele produkcji ukazujących początki i spektakularne upadki wielkich imperiów, władców i rodów. Jednak niewiele wywarło na widzach tak wielkie wrażenie, jakie wywarł serial Ja, Klaudiusz, w reżyserii Herberta Wise’a, według scenariusza Jacka Pulmana, z fenomenalną rolą Dereka Jacobi. Już sama czołówka przyciągała widzów przed ekrany. Któż nie pamięta sunącej po rzymskich mozaikach żmii i motywu muzycznego Wilfreda Josephsa?

Ja, Klaudiusz to nie tylko znakomita produkcja, ukazująca historię cesarza Klaudiusza i jego rodziny. To ogrom historycznej wiedzy i poruszająca, wielowarstwowa opowieść: o człowieku, który zepchnięty na ubocze, lekceważony przez najbliższych (nawet przez matkę) i notorycznie upokarzany, staje się mimowolnym świadkiem nie tylko rodzinnych konfliktów, ale też bezwzględnej walki o wpływy. Uznawany za idiotę, brzydzący się władzą, zostaje zmanipulowany i wbrew swej woli ogłoszony cesarzem Rzymu. Klaudiusz to outsider, którego wyróżnia wrodzona uczciwość, poczucie sprawiedliwości i wrażliwość na cudzą krzywdę. Będąc słabszym, staje się bliższy nam, widzom.

Temat walki o władzę, uzależnienia od władzy i jej destrukcyjnego wpływu na życie człowieka jest zawsze aktualny. Choć akcja powieści Gravesa i serialu BBC toczy się w antycznym Rzymie, pewne mechanizmy, zjawiska i zachowania możemy dostrzec także w naszej, nie mniej bezwzględnej rzeczywistości. Przekonanie, że to Rzym Tyberiusza, Kaliguli i Nerona był siedliskiem zła, jakiego my w naszym uporządkowanym świecie już nie doświadczamy, potrafi przynieść wielką ulgę.

Udostępnij ““Ja, Klaudiusz” – od powieści Roberta Gravesa do sukcesu BBC” swoim znajomym.

Literatura:

Miranda Seymour, Robert Graves, Life on the Edge, London 1995