Kadry z widokiem na wojnę. Film polski w czasie II wojny światowej – recenzja książki

Aleksander Biegała, fot. Izabela Rynkowska, Księży Młyn w Łodzi

Kiedy myślimy o filmach, zwykle ograniczamy je do animowanych, dokumentalnych czy też fabularnych – nastawionych na rozrywkę bądź artystycznych, gdzie poprzez wyrafinowaną formę wymagają one od widza większej uwagi i skupienia. Kierunek, w jakim ma podążać określona produkcja, wyznacza również moda, sytuacja polityczna i nastroje panujące na danym obszarze terytorialnym. W wypadku polskiej kinematografii okresu II wojny światowej, przypadającej na lata 1939-1945, mamy do czynienia z filmami szczególnymi, gdyż ich nadrzędnym celem nie była ani rozrywka, ani tym bardziej zorientowanie na wartości estetyczne, co nie oznacza wcale, że nie trzymały w napięciu lub były zrealizowane w sposób niedbały. Wszystko zależało od zastanych warunków, a te w większości sytuacji nie były jednak sprzyjające. Mimo kul świszczących nad głowami, eksplozji doszczętnie niszczących budynki czy natarć ze strony nieprzyjaciela w polskim obozie filmowym znalazło się kilku śmiałków, którzy narażając życie rejestrowali to, co aktualnie działo się na froncie i dotyczyło II Rzeczypospolitej.

Kadry z widokiem na wojnę – struktura książki Michała Maja Wieczorka

Pozycja „Kadry z widokiem na wojnę. Film polski w czasie II wojny światowej”, poza bogatą treścią, która w sposób niezwykle kompleksowy opisuje losy polskich filmowców na froncie, zawiera mnóstwo unikalnych zdjęć dokumentujących nieocenioną pracę reżyserów, scenarzystów i operatorów. Oprócz fotografii przedstawiających zarówno żołnierzy podczas walki, jak i wysoko postawionych przedstawicieli armii w trakcie ważnych uroczystości, w książce znajdziemy również fotosy z produkowanych w tamtym czasie filmów, portrety osób zaangażowanych w ich realizację, oryginalne wizerunki plakatów promujących dane obrazy.

Mimo atrakcyjnej szaty graficznej uprzyjemniającej odbiór dzieła, treść pozostaje jednak kluczowa. Autor w interesujący sposób uporządkował podjęte zagadnienia, dzięki czemu – biorąc pod uwagę ogromną ilość dat i miejsc – czytelnik nie gubi się w trakcie lektury. Ponadto zyskuje dostęp do unikalnych informacji, gdyż omawiana publikacja jest jedyną w swoim rodzaju, zaś podział kompozycji na następujące obozy: krajowy, emigracyjny i frontowy, pokazuje rozpiętość skali działań zarówno polskiej armii, jak i towarzyszących jej ekip filmowych.

Kluczowe instytucje filmowe występujące w książce Michała Maja Wieczorka

Książka „Kadry z widokiem na wojnę. Film polski w czasie II wojny światowej” zawiera nie tylko opisy poszczególnych wydarzeń czy fabuł powstających wówczas filmów (również tych niezwiązanych z tematyką wojenną), lecz przede wszystkim prezentuje bogaty zestaw istotnych nazwisk – zarówno przedstawicieli armii polskiej, jak i członków zespołów filmowych. Dzięki temu zapoznajemy się z działalnością kilku instytucji, między innymi ekipy filmowej prezydenta Warszawy Stefana ‘Lwa’ Starzyńskiego, Referatu Foto-Filmowego pod przewodnictwem Wacława Żdżarskiego i Antoniego Bohdziewicza, komórki filmowo-fotograficznej Socjalistycznej Organizacji Bojowej powstałej z inicjatywy Leszka Raabe i Ludwika Zaturskiego, Biura Filmowego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji w Londynie stworzonego przez Eugeniusza Cękalskiego czy Polskiego Ośrodka Filmowego w Nowym Jorku pod dyrekcją Stefana Roppy.

Pojawiają się też Sekcja Filmowa Armii Polskiej pod kierownictwem podporucznika Stanisława Rochowicza, Czołówka Filmowej Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich sterowana przez Józefa Lejtesa, a stacjonująca na Środkowym Wschodzie i w Afryce Północnej, Referat Filmowy Armii Polskiej dowodzonej przez generała Władysława Andersa, Czołówka Foto-Filmowa 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, której liderem był reżyser Aleksander Ford, zaś operatorem Stanisław Wohl.

Polskie filmy okresu wojny niepodejmujące tematyki wojennej wyszczególnione w książce Michała Maja Wieczorka

Okres II wojny światowej w polskiej kinematografii nie obfitował jedynie w produkcje o charakterze wojennym, dokumentujące wydarzenia z frontu, czego przykładem mogą być chociażby filmy „Sportowiec mimo woli” (1940) Mieczysława Krawicza, „Złota maska” (1940) i „Przez łzy do szczęścia” (1941) Jana Fethkego, „Żołnierz królowej Madagaskaru (1940) Jerzego Zarzyckiego, „Żona i nie żona” (1941) Emila Chaberskiego. Co ciekawe, pomimo dramatycznej sytuacji na terenie okupowanego kraju, ludzie bardzo często chodzili do kina. Była to bowiem jedna z niewielu rozrywek w trakcie największego konfliktu zbrojnego w dziejach, z drugiej zaś strony koszt biletu uprawniającego do wejścia na seans był niewielki.

Z powodu zaistniałej sytuacji, która w konsekwencji zasilała budżet armii niemieckiej, gdyż to ona rekwirowała cały dochód ze sprzedaży kart wstępu, Polskie Podziemie z niezwykłą wytrwałością organizowało akcje antykinowe. To właśnie z tego okresu pochodzi słynne hasło „Tylko świnie siedzą w kinie!”, mające na celu upokorzenie widzów odwiedzających kompleksy wyświetlające filmy. Polska była jednym z niewielu krajów, gdzie okupant za wszelką cenę starał się zdławić koloryt kulturalny. Polityka III Rzeszy działała niezwykle restrykcyjnie na tej właśnie płaszczyźnie. Pozwalano bowiem na wyświetlanie tylko takich produkcji, jakie były zgodne z niemiecką ideologią i interesami.

Polskie filmy okresu wojny podejmujące tematykę wojenną wyszczególnione w książce Michała Maja Wieczorka

Choć sytuacja w Polsce była dramatyczna, a Polskie Podziemie zabraniało uczęszczania do kin w tym trudnym okresie, inne kraje zdominowane przez III Rzeszą cieszyły się zdecydowanie mniejszym rygorem na gruncie filmowym. Przez taki właśnie obrót spraw, czyli nadmierną kontrolę i obostrzenia ze strony niemieckiej, polscy filmowcy realizowali głównie produkcje przedstawiające walki na froncie. Co szczególne, robili to na terenach krajów, w których aktualnie się znajdowali, a oddalonych od Polski o wiele tysięcy kilometrów.

W „Kadrach z widokiem na wojnę” znajduje się dokładny opis działań, jakie podejmowali polscy filmowcy oraz wykaz krajów, gdzie aktualnie stacjonowali. Najciekawsze wydają się fragmenty opisujące aktywność naszych rodaków na terenach Bliskiego i Środkowego Wschodu czy Afryki Północnej oraz słynny „Marsz do wolności” w obiektywie Referatu Armii Polskiej Dowodzonej przez generała Władysława Andersa. Czołowymi przedstawicielami wspomnianej sekcji byli reżyser Michał Waszyński, scenarzysta i reżyser Konrad Tom oraz operator Stanisław Lipiński.

Kadry z widokiem na wojnę. Film polski w czasie II wojny światowej – wpływowi artyści okresu wojny

Jedną z najbardziej zasłużonych postaci okresu II wojny światowej na gruncie filmowym, choć człowiek ten nie miał bezpośredniego wpływu na polską kinematografię tego czasu, był amerykański reżyser, dokumentalista i fotograf – Julien Bryan. To on w pierwszych dniach września 1939 roku, jako jedyny korespondent z obcego kraju, udokumentował konfrontację zbrojną na terenie Warszawy. Jego dziesięciominutowy, czarno-biały obraz zatytułowany „Oblężenie” (1940) otrzymał nawet nominację Amerykańskiej Akademii Filmowej do Oskara w 1941 roku w kategorii najlepszego krótkometrażowego filmu dokumentalnego. Była to również jedna z pierwszych inicjatyw, dzięki której świat dowiedział się o dramatycznej sytuacji Polaków.

Choć to reżyserzy i operatorzy w głównej mierze odpowiadali za jakość zrealizowanych dzieł, duży wpływ zarówno na mentalność widzów, jak i pobudzenie w nich ducha walki mieli także aktorzy i kompozytorzy. Szczególnie ciekawie Wieczorek nakreślił postaci Mariana Hemara i Pawła Prokopieniego. Pierwszy z wymienionych był cenionym kompozytorem, poetą, dramaturgiem, autorem wielu przedwojennych przebojów oraz współautorem polskich audycji w Radio Kair. W 1942 roku, z rozkazu generała Władysława Sikorskiego, został przeniesiony z Egiptu do Londynu, gdzie zajmował się walką z niemiecką, a nawet brytyjską propagandą. Natomiast Paweł Prokopieni, który dziś jest postacią całkowicie zapomnianą, w okresie wojny zasłużył się jako wybitny wokalista i śpiewak operowy. I choć w pierwszych latach życia los ciężko go doświadczył, mimo wszystko udało się mu podnieść i zrobić karierę. W omawianej pozycji literackiej znajduje się ciekawa, wręcz trudna do uwierzenia anegdota, jak to dzięki sile głosu Prokopieniego włoski oddział żołnierzy złożył broń, w konsekwencji poddając się bez walki.

Jednakże najciekawsza historia ogniskuje się wokół losów samego generała Andersa i wybranki jego serca, aktorki – Ireny Renaty Jarosiewicz (na potrzeby filmu posługiwała się przydomkiem Renata Bogdańska). Kiedy para nawiązała znajomość, nadal żyła w związkach małżeńskich. Ich romans okazał się sporym skandalem, lecz uczucie wygrało. Pobrali się w 1948 roku i doczekali córki, Anny Marii. Byli nierozłączni aż do śmierci generała, która nastąpiła 12 maja 1970 roku – co ciekawe, w dniu urodzin jego żony, Ireny Anders. Wspomniana aktorka zagrała główną rolę w najgłośniejszym filmie okresu wojny i choć rok produkcji datuje się na 1946, atmosfera wygenerowana w obrazie jest synonimiczna względem tego krwawego etapu w naszej historii. Mowa o „Wielkiej drodze” w reżyserii Michała Waszyńskiego.

„Kadry z widokiem na wojnę. Film polski w czasie II wojny światowej” to książka napisana przystępnym językiem, bogata w unikalną na gruncie historii treść, zaopatrzona w mnóstwo rzadkich, unikatowych fotografii, uświadamiająca czytelnikom, że kino nie służy jedynie rozrywce, a w równym stopniu potrafi przyczynić się do zmiany postrzegania największych światowych konfliktów. Gdyby nie działalność polskich filmowców w tym straszliwym okresie, jakim bez wątpienia była wojna, cały świat wierzyłby zakłamanej niemieckiej propagandzie, przez co konsekwencje jej działalności mogłyby spowodować jeszcze dotkliwsze szkody. Kino to potężne medium, a odpowiednio wykorzystane – jak w wypadku naszych rodaków – może zdziałać cuda.

Michał Maj Wieczorek, “Kadry z widokiem na wojnę. Film polski w czasie II wojny światowej”, Łódź 2024.

OldCamera.pl jest patronem medialnym tej publikacji.