Andrzej Wajda – narodowy wieszcz ekranu
Andrzej Wajda, fot. Mariusz Kubik. 2008 r.
W filmach Wajdy nieustannie powracają problemy związane z polską tożsamością, trudną historią i naszym duchem narodowym. Jednocześnie reżyser sięgał po perspektywę filozoficzną, próbując opowiedzieć świat językiem zaczerpniętym z prozy Jarosława Iwaszkiewicza.
Andrzej Wajda – wojenne piętno i marzenia o malarstwie
Andrzej Wajda urodził się 6 marca 1926 roku w Suwałkach. Był synem polskiego oficera i nauczycielki. Jeszcze przed wojną rodzina przeprowadziła się do Radomia. Ojciec reżysera brał udział w kampanii wrześniowej, po której dostał się do sowieckiej niewoli, a następnie zginął w Katyniu. W 1942 roku młody Wajda wstąpił do Armii Krajowej i działał w podziemiu, jednak wkrótce jego oddział został rozpracowany przez okupanta. Przyszły reżyser został więc zmuszony do ukrywania się u rodziny w Krakowie. W czasie wojny artysta uczestniczył w tajnych kompletach nauczania i jednocześnie pracował fizycznie, między innymi jako ślusarz.
Co ciekawe, Wajda w młodości marzył o karierze malarza, a nie filmowca. W tym celu w 1946 roku zapisał się na krakowską ASP. Jego pierwszą żoną została koleżanka ze studiów, malarka, Gabriela Obremba. Później wstępował w związek małżeński jeszcze trzykrotnie, z małżeństwa z Beatą Tyszkiewcz przyszła na świat córka twórcy, Karolina. W 1949 roku Wajda porzucił sztuki plastyczne dla edukacji filmowej – dostał się do Łódzkiej Szkoły Filmowej. Zaraz po ukończeniu studiów został asystentem Aleksandra Forda, realizując z nim Piątkę z ulicy Barskiej.
Andrzej Wajda i Daniel Olbrychski pod koniec lat 60. [M. Skarbek, Ziemia Lubuska]
Wajda – ekranowy debiut na miarę mistrza
Samodzielny debiut Andrzeja Wajdy okazał się prawdziwym filmowy odkryciem. W 1954 roku reżyser nakręcił Pokolenie na podstawie powieści Bohdana Czeszki. W filmie o wojennej działalności młodych komunistów wystąpiła elita najlepszych polskich a aktorów, między innymi Zbigniew Cybulski, Tadeusz Janczar czy Roman Polański. Dzieło osadzone było w ideologii i estetyce socrealizmu, ale mimo to znać na nim rękę wybitnego reżysera. W 1956 roku Wajda zrealizował kolejny film, Kanał, który traktował o powstaniu warszawskim.
Kanał zyskał międzynarodowy rozgłos – nagrodzono go Srebrną Palmą na Festiwalu Filmowym w Cannes, exa aequo z Siódmą pieczęcią Ingmara Bergmana) . Zaledwie dwa lata później przyszła kolej na najwybitniejszą cześć wojennej trylogii – Popiół i diament na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego. Filmy te zapoczątkowały Polską Szkołę Filmową, a Wajda stał się głosem młodego pokolenia i oknem rodzimej kinematografii na Zachód. Popiół i diament, dzięki niezwykłemu talentowi Zbigniewa Cybulskiego w roli żołnierza podziemia (Maćka Chełmickiego), nieoczekiwanie odpowiadał na dylematy młodego pokolenia uwięzionego w komunistycznym reżimie. Cybulski w jeansach i kurtce z lat 50. nie przypominał AK-owca, ale był współczesnym chłopakiem, który pragnie prowadzić zwyczajne życie. Jego symboliczna śmierć na śmietniku w finałowej scenie jest wstrząsającym komentarzem do ironii historii.
Popiół i diament – scena ze Zbigniewem Cybulskim
Wajda interpretuje polską literaturę
W latach 50. i 60. Wajda reżyserował również świetne sztuki teatralne, jak np. Kapelusz pełen deszczu (ze Z. Cybulskim) w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku. W tym okresie przyszedł czas na spotkanie twórcy z wielką polską literaturą. W 1960 roku na ekranach kin pojawiły się Popioły, adaptacja dzieła Stefana Żeromskiego. Wajda nie wahał się wydobyć ciemnych kart polskiej historii z epopei czasów napoleońskich. Uwidoczniły się one zwłaszcza w scenach brutalnych rzezi dokonywanych przez polskie wojska w Hiszpanii. Główną rolę, Rafała Olbromskiego, zagrał w Popiołach Daniel Olbrychski.
Owo zafascynowanie wielkimi dziełami polskiej literatury kontynuował reżyser również w latach 70., które przyniosły tak znaczące obrazy w jego karierze, jak Krajobraz po bitwie (1970), na podstawie prozy Tadeusza Borowskiego, Wesele (1972) – ekranizacja dramatu Stanisława Wyspiańskiego oraz Ziemia obiecana (1972) według powieści Władysława Reymonta. Wszystkie te filmy były dziełami wybitnymi, zarówno pod względem artystycznym, jak i ideowym.
Daniel Olbrychski i Kalina Jędrusik w filmie Ziemia obiecana
Filmowa wrażliwość Wajdy była mocno osadzona w malarstwie, niejednokrotnie romantycznym i symbolicznym. Ziemia obiecana na przykład, film o początkach żarłocznego kapitalizmu w przemysłowym mieście Łodzi, obfituje w znaczące barwy: czerwień brązy i czerń, tworzące tyleż epicki fresk, co paraboliczną opowieść o brudnych interesach wciągających coraz to nowe ofiary. Świetnie skomponowana fabuła i wizualna strona filmu doskonale współgra z muzyką Wojciecha Kilara, komponując całość uważaną przez wielu za najwybitniejszy polski film.
W 1972 roku Wajda założył własny Zespół Filmowy „X”, który szybko stał się prawdziwą kuźnią talentów. W latach 1978 – 1982 pełnił także funkcję prezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich.
Andrzej Wajda – inspiracje Iwaszkiewiczem
Nieco osobną problematykę w twórczości Wajdy poruszają filmy, które reżyser nakręcił na podstawie prozy Jarosława Iwaszkiewicza. Cykl ów rozpoczął obraz Brzezina (1970), potem były Panny z Wilka (1979) w 2009 roku twórca powrócił do tej tematyki w filmie Tatarak. Za pomocą filmowego języka porusza tu reżyser problem funkcjonowania ludzkiej pamięci, jej roli w życiu człowieka, a także niemal metafizycznej koegzystencji miłości i śmierci. Eros i Tanatos – dwa bóstwa rządzące ludzkim losem, zdają się fascynować twórcę i wyznaczają jego sposób widzenia i obrazowania świata.
Ekranizacje Iwaszkiewicza w wykonaniu Wajdy nade wszystko opowiadają o przemijaniu i poczuciu życiowej pustki. Szczególnie przejmujący wydaje się monolog wygłoszony w Tataraku przez Krystynę Jandę. W słowach tych można odnaleźć bowiem jednocześnie głos bohaterki, dojrzałej kobiety, która przeżyła śmierć młodego kochanka, oraz samej aktorki opowiadającej o śmierci męża.
Kadr z filmu Brzezina Andrzeja Wajdy
Wajda prekursorem Kina Moralnego Niepokoju
Andrzej Wajda zapoczątkował nie tylko Polską Szkołę Filmową, ale także Kino Moralnego Niepokoju. Filmem otwierającym ów nurt w rodzimej kinematografii był słynny Człowiek z marmuru (1976) z Krystyną Jandą w roli głównej. Bohaterka dzieła, Agnieszka, jest studentką, która postanawia nakręcić swoje dyplomowy film na temat jednego z dawnych herosów Polski Ludowej, Mateusza Birkuta, przodownika pracy z Nowej Huty. W trakcie śledztwa dziewczyna dociera niespodziewanie do niemiłej prawdy o tym, w jaki sposób system totalitarny, który wyniósł owego człowieka na piedestał, jednocześnie dokonał jego zniszczenia. Wajda w Człowieku z marmuru dokonuje swoistej destrukcji mitu proletariatu, leżącego u podstaw socjalistycznej ideologii, i zastępuje go ideą solidarności. Dzieła dopełniła w tym względzie kontynuacja filmu, czyli Człowiek z żelaza (1981).
Począwszy od wprowadzenia stanu wojennego dla kina Wajdy nadeszły ciężkie czasy. Choć i wtedy kręcił reżyser obrazy wybitne, jak Danton (1982), Kronika wypadków miłosnych (1985) czy Korczak (1990).
Wajda w wolnej Polsce
Maja Ostaszewska i Artur Żmijewski w filmie Katyń
Po 1989 roku Andrzej Wajda zaangażował się w działalność publiczną. Był między innymi senatorem RP. W 1999 roku zrealizował Pana Tadeusza na podstawie epopei Adama Mickiewicza. Bardzo istotnym filmem z ostatnich lat twórczości artysty był również Katyń (2007). Mistrzowsko zmierzył się w nim Wajda z jednym z najboleśniejszych wydarzeń polskiej historii. Co znamienne, udało się reżyserowi zachować szczególną korelację pomiędzy tym, w jaki sposób cenzurowano prawdę o Katyniu w PRL-u a językiem filmowym. Widz poznaje prawdę o sowieckim ludobójstwie dopiero w finale – wcześniej jest ona dostępna jedynie najbliższym, odsłania się w języku więziennym, jakim posługują się bohaterowie. Nawiązuje więc twórca do komunistycznego zakłamywania najnowszej historii i wymazywania z niej niewygodnych dla władz zdarzeń. Świetne kreacje stworzyli w filmie między innymi Artur Żmijewski, Maja Ostaszewska czy Jan Englert.
Andrzej Wajda zmarł 9 października 2016 roku w Warszawie w wieku 90 lat. Był jednym z najwybitniejszych twórców polskiego kina, laureatem Oscara i wielu innych prestiżowych nagród (np. Cezar, Felix, Złote Lwy), reżyserem, którego dorobek docenia się na całym świecie.
Literatura:
Encyklopedia kina, pod red. T. Lubelskiego, Kraków 2010.
A.Garbicz, Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż piąta 1974 – 1981, Kraków 2009.
