Top 20 – filmy rosyjskie
Kino rosyjskie jest bardzo szerokim pojęciem ze względu na swoje społeczno-polityczne uwarunkowania. Od czasów rewolucji październikowej po przełom lat 80. i 90. mamy bowiem do czynienia z filmem radzieckim, uwikłanym w ograniczenia cenzuralne i propagandę. Ponadto kino radzieckie obejmuje również kinematografie republik wchodzących w skład ZSRR, jak np. Gruzja, Białoruś czy Ukraina. W każdym jednak okresie filmowcy tego kręgu kulturowego tworzyli wybitne dzieła.
Pierwszym filmem rosyjskim był Stieńka Riazin i księżniczka Władimira Romaszkowa z 1908 roku, natomiast główne ośrodki filmu w okresie carskiego imperium zostały zlokalizowane w Petersburgu oraz w Moskwie. Początkowo kino inspirowało się rodzimą kulturą i tradycją, powstawały więc widowiska historyczne, jak Obrona Sewastopola (1911) i adaptacje wielkiej rosyjskiej literatury, jak dzieła Lwa Tołstoja czy Fiodora Dostojewskiego. Produkowała je duża wytwórnia Chanżonkowa. Wielkimi gwiazdami tego okresu kina były Wera Orłowa lub Witold Połonski, a kluczowymi reżyserami Jakow Protazanow i Jewgienij Bauer.
Od filmu radzieckiego po najnowsze kino rosyjskie
Rewolucja październikowa 1917 roku całkowicie odmieniła oblicze kina, otwierając okres filmu radzieckiego trwającego aż do 1989 roku. Ze względów politycznych wielu reżyserów i aktorów musiało wyemigrować na Zachód, natomiast wokół nowej instytucji, którą ostatecznie po przekształceniach zostało Goskino, skupili się nowi twórcy. Z jednej strony robili oni kino niesłychanie propagandowe, będące na usługach bolszewickiej wizji rzeczywistości i historii, z drugiej jednak tworzyli wybitne filmowe eksperymenty, które doprowadziły do rozwoju X Muzy na całym świecie. Narodziła się tu Radziecka Szkoła Montażu reprezentowana między innymi przez Lwa Kuleszowa, Dzigę Wiertowa czy Siergieja Eisensteina.
Pierwszym radzieckim filmem opiewającym nową ideologię było dzieło o bardzo znaczącym tytule – Sierp i młot (1921). Filmy lat 20. opowiadały o dziejach rewolucji – mitu założycielskiego nowego porządku. W połowie lat 30. obowiązującym kierunkiem w sztuce stał się jednak socrealizm, który wykluczał wszelkie awangardowe nowatorstwo. W okresie II wojny światowej powstawały oczywiście obrazy o tej tematyce, kontynuowane również po 1945 roku. Pod koniec lat 50. w kinie radzieckim nastąpiła zaś Odwilż, która zaowocowała pierwszym wielkim sukcesem – Złotą Palmą w Cannes dla filmu Lecą żurawie (1957) Michaiła Kołatozowa. Twórcy tacy jak Grigorij Czuchraj lub Siergiej Bondarczuk w swoich dziełach pokazywali przede wszystkim wojnę, nie jako wielką radziecką glorię, ale tragiczne ludzkie doświadczenie.
Osobnymi zjawiskami były z kolei filmy Andrieja Tarkowskiego i ormiańskiego reżysera Siergieja Paradżanowa, którzy jednak musieli zderzać się z ograniczeniami cenzuralnymi, a nawet prześladowaniem politycznym. W czasie pierestrojki przełomowym dziełem okazał się natomiast obraz Pokuta (1984) autorstwa Tengiza Abuładze, opowiadający o strasznym okresie stalinizmu. Od lat 90. największe artystyczne sukcesy międzynarodowe osiągał Nikita Michałkow, natomiast dominującym nurtem w kinie rosyjskim rządów Władimira Putina stały się superprodukcje historyczne, często zakłamujące prawdę, jak słynna „9 kompania” Fiodora Bondarczuka. Najwybitniejszym rosyjskim reżyserem jest zaś obecnie Andriej Zwiagincew.
Najlepsze filmy rosyjskie
1. Pancernik Potiomkin – Siergiej Eisenstein
Pancernik Potiomkin w reżyserii Siergieja Eisensteina to jeden z najważniejszych filmów w historii światowego kina. Obraz z 1925 roku został wprawdzie podporządkowany celom radzieckiej propagandy, jednak do dziś uchodzi za mistrzostwo w dziedzinie montażu skojarzeniowego, wpływającego na emocje widza. Historia buntu marynarzy na pancerniku Potiomkinie, jako pochwała rewolucji październikowej, w rękach Eisensteina stała się prawdziwym arcydziełem.
2. Matka – Wsiewołod Pudowkin
Matka w reżyserii Wsiewołoda Pudowkina z 1926 roku należy do największych osiągnięć kina niemego. To wzruszająca historia o kobiecie, która z miłości do syna i rozpaczy po jego zesłaniu staje się rewolucjonistką. Film został zrealizowany na podstawie powieści Maksyma Gorkiego. W roli tytułowej matki wystąpiła Wiera Baranowska, w jej syna wcielił się zaś Nikołaj Batałow.
3. Ziemia (Zeme) – Aleksandr Dowżenko
Ziemia (1930) Aleksandra Dowżenko to jeden z najważniejszych filmów niemego kina radzieckiego. Mimo propagandowej wymowy, obraz zachwyca i wzrusza. Ziemia opowiada o powstawaniu rosyjskich kołchozów, a jej bohaterem jest młody traktorzysta, który ginie z rąk okrutnego kułaka. Na pierwszy plan wysuwa się poetycka warstwa filmu – alegoryczne w swej wymowie obrazy odwiecznego związku człowieka z naturą.
4. Lecą żurawie (Letyat zhuravli) – Michaił Kołatozow
Lecą żurawie z 1957 roku Michaiła Kołatozowa to piękny film radziecki nagrodzony Złotą Palmą na Festiwalu w Cannes. Dramat opowiada o młodej dziewczynie, Weronice (w tej roli wspaniała Tatiana Samojłowa), którą wojna rozdziela z ukochanym Borisem (Aleksiej Batałow). Kobieta po tragicznej wiadomości o śmierci Borisa, decyduje się wyjść za jego brata. Lecą żurawie to najwybitniejszy film odwilżowego nurtu w radzieckim kinie.
5. Ballada o żołnierzu (Ballada o soldate) – Grigorij Czuchraj
Ballada o żołnierzu z 1959 roku to powojenny film radziecki w reżyserii Grigorija Czuchraja, również należący do nurtu postalinowskiej odwilży. Pojawiło się tu nowe spojrzenie na II wojnę światową, akcentujące los zwyczajnego człowieka. Głównym bohaterem dzieła jest Alosza (Vladimir Ivashov), młody żołnierz, który w zamian za zasługi wojenne dostaje pozwolenie odwiedzenia swojej matki (Antonina Maksimowa). Ballada o żołnierzu została wyróżniona nagrodą BAFTA.
6. Los człowieka (Sudba cheloveka) – Siergiej Bondarczuk
Los człowieka (1959) to kolejne dzieło odwilży w reżyserii Sierieja Bondarczuka. Obraz jest adaptacją opowiadania Michaiła Szołochowa. W główną rolę wcielił się sam reżyser – zagrał uczestnika wielkiej wojny ojczyźnianej, który opowiada swoje przeżycia małemu chłopcu podczas oczekiwania na przeprawę promem. Los człowieka operuje odmienną poetyką niż Ballada o żołnierzu – dominującą tendencją jest tu tragiczny patos wojennej historii bohatera.
7. Dziewięć dni jednego roku (Devyat dney odnogo goda) – Michaił Romm
Dziewięć dni jednego roku Michaiła Romma to głośny radziecki dramat z 1962 roku. Film opowiada o młodym fizyku jądrowym, który w wyniku nieudanego eksperymentu z uranem zostaje śmiertelnie napromieniowany. Główne kreacje aktorskie, będące najmocniejszą stroną dzieła, stworzyli Aleksiej Batałow, Innokientij Smoktunowski i Tatyana Lawrowa.
8. Andriej Rublow – Andriej Tarkowski
Andriej Rublow (1966) to jedno z ważniejszych dzieł Andrieja Tarkowskiego. Film opowiada o autentycznej postaci, średniowiecznym rosyjskim twórcy ikon i mistyku. W tytułową postać wcielił się Anatolij Sołonicyn. Film został obsypany nagrodami, w tym uzyskał wyróżnienie na Festiwalu w Cannes.
9. Kwiat granatu (Sayat Nova) – Siergiej Paradżanow
Sajat Nowa z 1968 roku to oryginalne dzieło Siergieja Paradżanowa. Film przedstawia historię życia ormiańskiego poety, Sajat Nowy, który żył w osiemnastym wieku. Dworski artysta cierpiał z powodu zakazanej miłości do królewskiej córki, zginął zaś podczas najazdu Persów na Kaukaz. W role poety wcielili się Melkon Aleksanyan, Vilen Galstyan i Giorgi Gegechkori.
10. Początek (Nachalo) – Gleb Panfiłow
Początek (1970) jest znanym filmem Gleba Panfiłowa. Dzieło opowiada o młodej dziewczynie, Paszy Strogonowej, mieszkance małego miasteczka, która marzy o niezwykłym życiu. Pewnego dnia los uśmiecha się do bohaterki – znany reżyser oferuje jej rolę Dziewicy Orleańskiej w swoim filmie. W główną postać wcieliła się Inna Czurikowa.
11. Zwierciadło (Zerkalo) – Andriej Tarkowski
Zwierciadło (1975) to kolejne dzieło Tarkowskiego. Film zawiera wątki autobiograficzne, jest opowieścią o Aleksieju, który u progu śmierci wspomina najważniejsze wydarzenia swojego życia. Fabuła ma charakter achronologiczny – epizody z dzieciństwa przeplatają się z młodością i dojrzałością. W rolach głównych wystąpili Oleg Jankowski i Margarita Tieriechowa.
12. Stalker – Andriej Tarkowski
Stalker to film Andrieja Tarkowskiego z 1979 roku, utrzymany w poetyce science-fiction. Tytułowy Stalker (w tej roli Aleksandr Kaydanovskiy) jest kimś w rodzaju mistyka-przewodnika, troszczącego się o duchową kondycję otaczającego go świata. Mężczyzna zajmuje się przeprowadzaniem ludzi przez Zonę prowadzącą do miejsca, w którym spełniają się marzenia. Film uzyskał specjalne wyróżnienie na Festiwalu w Cannes.
13. Pokuta (Monanieba) – Tengiz Abuladze
Pokuta (1984) to surrealistyczny dramat w reżyserii gruzińskiego twórcy – Tengiza Abuladze. Film stanowi gorzki rozrachunek z epoką stalinizmu. Alegoryczna opowieść o złym władcy, Warłamie Arawidzu, urasta do rangi filozoficznego studium wszelkiej tyranii. Film Abuladze był w latach 80. najsłynniejszym radzieckim dziełem dotykającym tej problematyki.
14. Urga – Nikita Michałkow
Urga (1991) to jeden z najgłośniejszych filmów Nikity Michałkowa. Akcja dzieła rozgrywa się na mongolskich stepach, na terenie Chin. Michałkow buduje piękny obraz azjatyckiej tradycji w zderzeniu z cywilizowaną, rosyjską kulturą. Pewien Rosjanin (w tej roli Władimir Gostiuchin) podróżując przez stepy, niespodziewanie musi zrobić postój w mongolskiej wiosce. To staje się okazją do obserwacji zwyczajów lokalnej ludności. Urga została nagrodzona Złotym Lwem na Festiwalu w Wenecji.
15. Spaleni słońcem (Utomlyonnye solntsem) – Nikita Michałkow
Spaleni słońcem (1994) to kolejny wielki film Nikity Michałkowa, wyróżniony Oscarem. W głównej roli wystąpił sam reżyser, który wcielił się w pułkownika Armii Czerwonej, Siergieja Kotowa. Akcja filmu rozgrywa się w latach 30. Radziecki wojskowy wraz ze swoją rodziną spędza spokojnie wakacje na prowincji. Pewnego dnia zjawia się jednak dawny przyjaciel (Oleg Mieńszykow) jego żony, Marusi (Ingeborga Dapkunaite).
16. Brat – Aleksiej Bałabanow
Brat (1997) Aleksieja Bałabanowa to kultowy rosyjski film z lat 90. Głównym bohaterem obrazu jest młody mężczyzna, Daniła Bagrow (w tej roli Siergiej Bodrow), który po powrocie z wojny w Czeczenii za radą matki udaje się do Petersburga, gdzie mieszka jego odnoszący sukcesy brat. Na miejscu Daniła przekonuje się jednak, że brat zajmuje się działalnością przestępczą, a on sam zostaje uwikłany w krwawe mafijne porachunki.
17. Dom wariatów (Dom durakov) – Andriej Konczałowski
Dom wariatów (2002) Andrieja Konczałowskiego opowiada o wojnie rosyjsko-czeczeńskiej z perspektywy pacjentów szpitala dla umysłowo chorych. Przypadkiem budynek tytułowego domu wariatów staje się twierdzą, która przechodzi kolejno w ręce Czeczenów i Rosjan. Film został nagrodzony na Festiwalu w Wenecji.
18. Powrót (Vozvrashchenie) – Andriej Zwiagincew
Powrót (2003) to wielki przebój kinowy Andrieja Zwiagincewa. Nieobecny od 12 lat ojciec (w tej roli Konstantin Ławronienko) nieoczekiwanie wraca do domu i zabiera swoich nastoletnich synów na wakacje na odludnej wyspie. Wyjazd jednak kończy się tragicznie. Powrót został uhonorowany Złotym Lwem na Festiwalu w Wenecji.
19. Wyspa (Ostrov) – Paweł Łungin
Wyspa (2006) Pawła Łungina opowiada o rosyjskim duchownym, ojcu Anatoliju, który mieszka w klasztorze na odludnej wyspie. Mężczyzna próbuje odkupić swoje grzechy z czasów wojny. W rolę głównego bohatera wcielił się Paweł Mamonow. Film został między innymi odznaczony Złotym Gronem podczas Lubuskiego Lata Filmowego.
20. Wygnanie (Izgnanie) – Aleksiej Zwiagincew
Wygnanie (2007) to kolejny głośny film Zwiagincewa, nagrodzony Złotą Palmą w Cannes dla najlepszego aktora. Obraz przedstawia małżeństwo z dwójką dzieci, które postanawia wyprowadzić się z miasta na wieś. Ta życiowa zmiana nieoczekiwanie uruchamia serię nieprzewidzianych zdarzeń. W rolach głównych wystąpili Konstantin Ławronienko i Maria Bonnevie.
Udostępnij “Top 20 – filmy rosyjskie” swoim znajomym.
Literatura:
Encyklopedia kina, pod red. T. Lubelskiego, Kraków 2010.
