Film francuski – impresjonizm filmowy

Wierne serce J. Epsteina

Kino narodziło się we Francji, kiedy zaś po okresie wzlotów i upadków zyskało miano sztuki, domeną filmu francuskiego stał się impresjonizm. Subiektywna wrażliwość, prymat nastroju nad wydarzeniami i bogactwo pejzaży – to podstawowe przestrzenie zainteresowania reżyserów znad Sekwany w niemej epoce srebrnego ekranu.

Do czasów I wojny światowej Francja była niekwestionowanym potentatem kina na świecie. To właśnie w Paryżu odbył się pierwszy pokaz kinematografu braci Lumiere w 1895 roku. Potem przyszła zaś kolej na artystyczne eksperymenty Georgesa Meliesa i pierwszą wytwórnię filmową bazującą na popularnych motywach przemocy i seksu, czyli słynnej Pathé. W 1908 roku wraz z pojawieniem się zjawiska znanego jako Film D’art skończyła się epoka kina jarmarcznego. Sam Film D’art stanowił zaś nieudaną próbę przeniesienia teatru na wielki ekran. Wreszcie na początku drugiej dekady XX wieku przyszła kolej na to, by kino zaczęło eksplorować tereny współczesnej sztuki, zwłaszcza malarstwa i literatury. Tak oto narodził się w obrębie filmu francuskiego impresjonizm filmowy.

Źródła tego prądu sięgają oczywiście dziewiętnastowiecznego malarstwa takich artystów, jak Claude Monet, Edouard Manet czy Edgar Degas. Dzieła ich miały być wyrazem indywidualnej „impresji”, czyli indywidualnego wrażenia. Stąd zamiłowanie do pejzaży rozmytych, portretowania zjawisk świetlnych, takich jak wschody i zachody słońca, mgły, tęcze lub deszcz. Znakiem rozpoznawczym impresjonistów stał się rozmyty kontur, pastelowe barwy, a także wizualne deformacje obrazu. Podstawy teoretyczne impresjonizmu filmowego stworzył Ricciotto Canudo, który w 1911 roku opublikował Manifest siedmiu sztuk. Sięgnął on do podziału sztuk na plastyczne, do których zaliczył architekturę, malarstwo i rzeźbę oraz czasowe, takie jak muzyka, poezja i taniec. Teoretyk uważał, że siódma sztuka, czyli kino powinna być doskonałą syntezą wszystkich pozostałych. Dalej poglądy Canudo rozwijał najważniejszy twórca francuskiego impresjonizmu filmowego, czyli Louis Delluc.

Film francuski znalazł więc w Dellucu swojego wielkiego kreatora, który określił, czym jest impresjonizm w kinie. Stwierdził zatem, że film powinna cechować prostota i obrazowość, a nad zdarzeniami mają górować myśli i nastroje chwili, jak w prozie Marcela Prousta. Centralnym pojęciem w koncepcji Delluca była fotogenia, którą określał jako „cudowną własność widzenia twórcy”. Miała ona polegać na pokazywaniu świata z subiektywnej perspektywy reżysera, ponieważ to właśnie on wydobywa z rzeczywistości walory artystyczne. Za elementy fotogeniczne uchodziły zwłaszcza pejzaże, piękne przedmioty i człowiek traktowany jako obiekt estetyczny. Najważniejszymi środkami wyrazu stały się w impresjonizmie filmowym deformacja obrazu i zmienne operowanie ruchem (zwolnienia i przyspieszenia). Ponadto charakterystyczne było posługiwanie się lustrzanym odbiciem oraz realizowanie fabuł otwartych – niedokończonych. Motywacje postaci miały zaś uzmysławiać ich sny, wspomnienia i marzenia.

Film francuski – Louis Delluc prawodawcą filmowego impresjonizmu

Gorączka, reż. L. Delluc

Najważniejsze francuskie filmy Delluca, realizujące zasady kina impresjonistycznego, to trylogia Milczenie, Kobieta znikąd i Gorączka. Główną ramą tematyczną tych dzieł było zderzenie bohaterów z własną przeszłością lub konflikt pomiędzy marzeniami a realnością. Bardzo istotną rolę odgrywały tu pejzaże – w Milczeniu – Marsylia czy Prowansja i Włochy w Kobiecie znikąd. Dzieła te przenika aura melancholii i nostalgii, nieukojonej tęsknoty za tym, co bezpowrotnie minione. Sam montaż odgrywa rolę kreatywną, zwłaszcza w budowaniu obrazów retrospektywnych. Czas jest w filmach tego reżysera nielinearny, nierzeczywisty – historia rozgrywa się bowiem we wnętrzu bohaterów. Delluc posłużył się tu również charakterystycznym dla impresjonistów zabiegiem miękkich zdjęć, dzięki którym uzyskiwano efekt rozmycia konturu oraz zdjęć nakładanych – ułatwiających pokazanie przeszłości.

Kobieta znikąd, reż. L. Delluc

Jean Epstein – mistrz impresjonistycznej poetyki

Francuskie filmy Delluca były arcydziełami, jednak wielkim artystą kina impresjonistycznego był również Jean Epstein, autor pierwszych filmów autotematycznych. Jego dziełami wpisującymi się w historię światowych arcydzieł były Wierne serce (1923), Lustro o trzech obliczach (1927) oraz Upadek domu Usherów (1928) i Finis Terre (1928) – dwa ostatnie na podstawie opowiadań Allan Edgara Poe. Wierne serce, przedstawiające historię dziewczyny zmuszonej do poślubienia niekochanego mężczyzny, w widoczny sposób czerpie z dziewiętnastowiecznego malarstwa. Świat i człowiek ukazane są tu przez pryzmat oderwanych fragmentów – w czym przejawia się tajemniczość i niemożność odkrycia całej prawdy o rzeczywistości.

Lustro o trzech obliczach to symboliczny tryptyk, w którym trzy lustra odnoszą się do trzech obrazów jednego mężczyzny kochanego przez trzy kobiety. Każda z nich idealizuje obiekt swojej miłości, dlatego końcowy wizerunek jest zawsze sztuczny – odbity. Film jest również opowieścią o samym procesie powstawania filmu jako odbicia rzeczywistości.

Francuski film Lustro o trzech obliczach

Francuskie filmy – Germaine Deluc, Marcel L’Herbier i Abel Gance

Elementy impresjonizmu można znaleźć również u innych wybitnych twórców kina francuskiego. Germaine Deluc to wrażliwa reżyserka, która tworzyła niezwykle sugestywne portrety kobiece. Interesowała ją zwłaszcza rozbieżność męskiego i kobiecego świata, pokazana przez pryzmat marzeń i tęsknot jej bohaterek. W poetyce impresjonistycznej utrzymany był zwłaszcza film Uśmiechnięta pani Beudet, którego tytuł ma wydźwięk ironiczny i wyraża pozorne szczęście bohaterki. Marcel L’Herbier to z kolei twórca dzieł operujących impresjami muzycznymi, nawiązujących do Claude Debussye’go czy Fryderyka Chopina.

Jego najsłynniejszym filmem był Rose-France, utwór patriotyczny, pozbawiony fabuły, a będący serią symbolicznych i impresjonistycznych obrazów. Francja zostaje tu sportretowana w sposób symboliczny – jako róża, innym razem zaś jako bogactwo architektury, literatury i muzyki. Abel Gance zasłynął natomiast z lirycznych melodramatów i zamiłowania do eksperymentatorstwa. Za najwybitniejszy film reżysera uchodzi Napoleon (1927), w którym twórca jako pierwszy w kinie zastosował technikę poliwizji.

Kino francuskie – Jean Renoir

Co ciekawe, wybitne realizacje impresjonizmu kinowego powstały w latach 30. XX wieku, już w epoce filmu dźwiękowego. Za mistrza tej techniki uchodzi np. Jean Renoir, syn słynnego malarza Augusta Renoira. Jego filmy stanowią prawdziwe „symfonie wizualne”. W latach 20. zrealizował on takie dzieła, jak Wodna dziewczyna (1924) i Dziewczynka z zapałkami (1928), posiadające typowe elementy poetyki impresjonistycznej: rozmyte kształty postaci, dużą role pejzażu czy leniwe gesty bohaterów. Największym dziełem Renoira są jednak Towarzysze broni, będący połączeniem impresjonizmu i realizmu. Z czasem nurt impresjonizmu zaczął bowiem odchodzić od głównego kanonu, stapiając się z innymi zjawiskami w kinie.

Literatura:

I.Kolasińska-Pasterczyk, Francuska szkoła impresjonistyczna, [w:] Kino nieme, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2010.