„Gabinet doktora Caligari” – dzieło niemieckiego ekspresjonizmu
Tytuł: Gabinet doktora Caligari (Das Cabinet des Dr. Caligari)
Rok produkcji: 1920
Reżyseria: Robert Wiene
Obsada: Werner Krauss, Conrad Veidt, Lil Dagover, Friedrich Feher i inni
Gabinet doktora Caligari udowadniał, że kino może być sztuką. Film ten, mimo że przeznaczony dla odbiorcy elitarnego, na stałe wszedł do kanonu kultury i wciąż stanowi istotny punkt odniesienia dla współczesnych.
Gabinet doktora Caligari – o czym to film?
Robert Wiene nakręcił Gabinet doktora Caligari w 1920 roku. Film posiadał wyraźne ambicje artystyczne, reżyser kierował swoje dzieło raczej do publiczności wrażliwej i obytej z nowoczesnymi prądami sztuki. Gabinet realizował założenia poetyki ekspresjonistycznej, co nie oznacza, że Wiene zlekceważył fabularną warstwę dzieła. Historia prezentowana przez reżysera jest interesująca, trzyma w napięciu, a ponadto ma charakter niejednoznaczny.
Film Gabinet doktora Caligari opowiada bowiem o szalonym dyrektorze zakładu psychiatrycznego, który pragnąc zdobyć potęgę średniowiecznego doktora Caligari, postanawia wykorzystać przebywającego w szpitalu lunatyka do dokonywania brutalnych morderstw. Lekarza demaskuje jednak młody mężczyzna, Franzis (Friedrich Feher), którego przyjaciel został zamordowany przez somnambulika. Lunatyk porywa również narzeczoną Franzisa – Jane Olsen (Lil Dagover) i doprowadza ją tym do obłędu. Franzis prowadząc prywatne śledztwo, dociera do zakładu dla umysłowo chorych. Zostaje jednak podstępem uwięziony i wzięty za pacjenta.
Film posiada otwarte i wyraźnie niejednoznaczne zakończenie. Nie wiadomo bowiem, czy historia opowiadana przez Franzisa jest prawdziwa, czy są to jedynie urojenia chorego psychicznie mężczyzny. Za tą drugą interpretacją przemawiałby fakt, że w szpitalu przebywa również narzeczona bohatera, a domniemany Caligari w końcowej scenie stwierdza, że już wie, w jaki sposób leczyć chorego. Z drugiej strony widz utożsamia się emocjonalnie z Franzisem i jego wersją wydarzeń. Jak zatem było naprawdę? To pytanie film pozostawia bez odpowiedzi.
Warto zauważyć, że do Gabinetu doktora Caligari wyraźnie nawiązuje współczesny film Martina Scorsese Wyspa tajemnic (2010) z Leonardem Di Caprio w roli głównej. Główny bohater, Teddy, również może być zarówno detektywem prowadzącym śledztwo, jak i pacjentem szpitala dla umysłowo chorych, który uroił sobie całą historię.
Doktor Caligari jako przeczucie zbliżającego się nazizmu
We współczesnym odbiorze Gabinet doktora Caligari funkcjonuje przede wszystkim jako alegoria społeczno-polityczna. Interpretację taką jako pierwszy wysunął Siegfried Kracauer w książce o znamiennym tytule Od Caligariego do Hitlera. Według badacza, demoniczny doktor Caligari stanowi metaforę cesarza Wilhelma II, który podczas I wojny światowej niejako zawładnął umysłami Niemców i doprowadził naród do katastrofy. Postać ta ma również zapowiadać Hitlera i jego nazistowską ideologię. Zachowanie Niemców podczas II wojny światowej przypomina bowiem somnambulika Cezara w obłędzie dokonującego strasznych zbrodni.
Gabinet doktora Caligari – dzieło niemieckiego ekspresjonizmu
W analizie Gabinetu doktora Caligari Roberta Wiene nie sposób pominąć ekspresjonistycznej poetyki filmu. Mamy tu do czynienia z przeniesieniem założeń tego prądu artystycznego na język filmowy. Przede wszystkim uwagę zwracają niesamowite dekoracje, powodujące, że przestrzeń i rekwizyty tworzą fantazyjne obrazy, np. w stylu Edwarda Muncha. Całe miasteczko Holstenwall, poszczególne budynki i miejscowy jarmark nie mają wymiaru realnego, ale wyglądają jak z ponurego koszmaru. Tworzą je pochyłe ściany, kręte korytarze i zdeformowane drzwi.
Przestrzeń jest wyraźnie zaburzona, jak w krzywym zwierciadle. Co więcej, tworzą ją elementy papierowe i malarskie; na płótnach namalowano nawet cienie bohaterów. Sceneria odzwierciedla zatem nastrój bohaterów, a także chorobę ducha całej społeczności.
Co więcej, przestrzeń w filmie Gabinet doktora Caligari ma charakter symboliczny, można tu bowiem wyróżnić miasto, więzienie i szpital dla umysłowo chorych. Jest to sceneria groźna i zamknięta, podkreślająca uwięzienie bohaterów w piekle własnego umysłu. Warto zauważyć, że w wielu ujęciach postaci niejako zlewają się z dekoracjami, zwłaszcza w scenach z somnambulikiem. Zabieg ten podkreśla jego uprzedmiotowienie, nie jest on bowiem samodzielnie myślącym i działającym człowiekiem, ale bezwolnym narzędziem w rękach demonicznego doktora Caligari.
Gabinet doktora Caligari wykorzystuje również motywy romantyczne, zwłaszcza połączenie miłości i szaleństwa. Interesująco pod względem psychologicznym rysuje się na przykład miłosny trójkąt dwóch mężczyzn i kobiety. Franzis i Alan bezgranicznie kochają bowiem piękną Jane. W tym kontekście tajemnicza śmierć Alana może wydawać się więc podejrzana i obciążać głównego bohatera… Te i inne niejasności sprawiają, że film nawet dzisiaj zachowuje swój mroczny klimat i wciąż może fascynować.
Literatura:
A.Grabicz, J. Klimowski, Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż pierwsza 1913 – 1949, Kraków 2007.
