Film gangsterski i kino noir – narracja o miejskim labiryncie
Marlon Brando w filmie Ojciec chrzestny
Miejski labirynt, czarno-biała kolorystyka, blask ulicznych latarni i broń – to podstawowe wyznaczniki kina gangsterskiego i filmu noir. Gatunek ten dał początek innym konwencjom takim, jak film sensacyjny, kryminał czy film szpiegowski.
Film gangsterski wyłonił się w amerykańskiej kinematografii z określonych doświadczeń społeczno-politycznych, a dokładnie okresu prohibicji, obowiązującej w latach 1918 – 1933. Na powstanie tego gatunku silnie oddziałała działalność Ala Capone, najsłynniejszego amerykańskiego gangstera, który w latach 20. zbudował wielkie przestępcze imperium. Pierwowzorami głównych bohaterów byli również inni gangsterzy, jak np. Rico Bondello czy Tony Camonte. Za pierwszy film gangsterski uznaje się Małego Cezara z 1930 roku w reżyserii Mervyna LeRoya. Niedługo potem powstały zaś między innymi Wróg publiczny Williama A. Wellmana, Wielkomiejskie ulice Roubena Mamouliana oraz Człowiek z blizną Howarda Hawksa.
Scena z filmu Mały Cezar, 1931 r.
Warto jednak pamiętać, że pierwotną formą filmu gangsterskiego był kryminał. Pierwsze dzieło tego gatunku powstało już w 1901 roku – była to Historia pewnej zbrodni Ferdinanda Zecci. Po I wojnie światowej dużą popularnością cieszyły się natomiast filmy o detektywie Bostonie Blake’u na podstawie opowiadań Jacka Boyle’a.
W labiryncie wielkiej metropolii
Film gangsterski wykształcił swoją własną ikonografię i określony zespół motywów. Scenerią wydarzeń jest tu zawsze duże miasto (np. Nowy Jork cz Chicago), jawiące się jako tajemniczy i niebezpieczny labirynt. Takie właściwości filmowej przestrzeni podkreślają nocna pora, blask ulicznych latarni, ciemne zaułki czy schody, a także czarno-biała kolorystyka. Warto podkreślić, że omawiany gatunek posiada wiele wspólnego z poetyką ekspresjonistyczną, a czerń i biel mają tu wymiar symboliczny, dlatego wprowadzenie koloru na duży ekran znacznie osłabiło środki wyrazu kina gangsterskiego.
Człowiek z blizną – film Howarda Hawksa
Głównymi rekwizytami filmów gangsterskich są drogie samochody, rewolwery i alkohol. Obowiązuje tu również określony schemat fabularny: dzieło przedstawia drogę życiową gangstera i kończy się jego klęską. Mamy tu również do czynienia z charakterystycznymi motywami takimi, jak przemoc czy pogardliwy stosunek do kobiet. Jeśli chodzi o warstwę ideową, filmy gangsterskie przedstawiają wyrazisty podział świata na strefę prawa i bezprawia, w którym wcześniej czy później zawsze wygrywa prawda i postępowanie zgodne z tradycyjnym kodeksem moralnym. Ostatnim filmem gangsterskim, realizującym wszystkie te elementy były Burzliwe lata dwudzieste Raoula Walsha z 1939 roku.
Film noir – w kręgu kina czarnego
W latach 40. w obrębie omawianego gatunku nastąpiła istotna zmiana w zakresie tematyki i stylistyki filmów. Narodziło się wówczas tak zwane kino czarne, czyli filmy noir. W dużej mierze wyrastało ono z literatury europejskiej – z czarnego kryminału, a zwłaszcza książek Raymonda Chandlera. Charakterystyczną cechą owej zmiany jest zatarcie wyraźnego podziału na dobro i zło. Głównym bohaterem kina noir bardzo często bywa detektyw o dość mrocznej przeszłości, a odkrycie prawdy o sprawcy zbrodni nie doprowadza do przywrócenia utraconego ładu w świecie. Zło nie zostaje ukarane, naznacza wszystkich bohaterów i jawi się jako nieodłączna cecha rzeczywistości.
Sokół maltański – film Johna Hustona
Filmy noir powstawały między innymi dzięki grupie niemieckich reżyserów, którzy w 1933 roku z powodów politycznych wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych. Wśród nich byli Fritz Lang czy Otto Preminger. Pierwszy film noir to Sokół maltański (1941) w reżyserii Johna Hustona, na podstawie powieści Dashiella Hammetta. Głównym bohaterem dzieła jest prywatny detektyw, Sam Spade (w tej roli Humphrey Bogart), który dostaje zadanie odnalezienia młodszej siostry pięknej Brigit. Odkrycie gorzkiej prawdy nie przynosi jednak oczekiwanego rozwiązania, a wszyscy bohaterowie uwikłani w historię okazują się równie nikczemni i chciwi.
Femme fatale i czarny realizm kina noir
Kino noir wykorzystuje postać kobiety fatalnej – pięknej uwodzicielki, która doprowadza mężczyzn do zguby. Niezapomniane kreacje w tym stylu tworzyła Rita Hayworth, np. w filmie Orsona Wellesa Dama z Szanghaju (1947) lub w słynnej Gildzie (1946) Charlesa Vidora. Znanym dziełem operującym motywem femme fatale był również Listonosz zawsze dzwoni dwa razy (1946) Taya Garnetta z Laną Turner w roli głównej. Kobieta w filmie noir uosabia bunt wobec tradycyjnej normy kulturowej i jest projekcją męskich lęków przed emancypacją.
Rita Hayworth w filmie Gilda
Jeśli chodzi o stylistykę, kino noir, obejmujący nie tylko kryminał czy film policyjny, ale także dramat, nawiązuje do ekspresjonizmu i tak zwanego czarnego realizmu. Bardzo ważną rolę pełni tu scenografia, czarno-biała kolorystyka, gra światłocieniem i noc. Samo miasto jest przestrzenią magnetyzującą i ambiwalentną, z jednej strony cechuje je zło i niebezpieczeństwo, z drugiej przyciąga i fascynuje bohaterów. W warstwie ideowej filmy noir charakteryzuje pesymizm i fatalizm losu. Człowiek jest tu zawsze skazany na klęskę i żadne działanie nie pomaga mu uniknąć upadku.
Kontynuacje filmu noir i odmiany kina gangsterskiego
Nurt kina noir istniał do lat 50., wchodził też w istotne związki z melodramatem. Najsłynniejszym dziełem zrealizowanym w czarnej stylistyce była Casablanca (1942) Michaela Curtiza. John Huston w 1950 roku zrealizował zaś jeszcze Asfaltową dżunglę. W latach 60. echa filmu czarnego znajdujemy w znanym dziele Bonnie i Clyde (1967) Arthura Penna.
Humphrey Bogart w filmie Casablanca
Jedną z najwybitniejszych realizacji nurt noir w filmie gangsterskim uzyskał w trylogii Francisa Forda Coppoli Ojciec chrzestny, dziełach o dziejach mafijnej rodziny Corleone na przełomie lat 40. i 50. Dzieło to stało się z kolei inspiracją dla Dawno temu w Ameryce (1984) Sergio Leone oraz Ścieżki strachu (1990) braci Coen. Nurt czarny był również wykorzystywany w poetyce Nowej Fali.
Film gangsterski dał również początek innym podgatunkom takim, jak film sensacyjny, szpiegowski, policyjny czy thriller. Filmy o mafii powstawały również we Włoszech i Japonii. W kinematografii japońskiej nurt ten nosi nazwę „yakuza movies”, a jej najważniejszym reżyserem Akira Kurosawa, autor takich filmów, jak Pijany anioł (1948) czy Zbłąkany pies (1949).
