Mauritz Stiller – odkrywca boskiej Grety

Mauritz Stiller

Mauritz Stiller należał do prekursorów Szwedzkiej Szkoły Filmowej i był jednym z jej najwybitniejszych przedstawicieli. W filmach Stillera znajdziemy wszystko, co urzeka widza w kinie skandynawskim: mistyczny romantyzm, szwedzki naturalizm, a także wielką gwiazdę światowego formatu – Gretę Garbo.

Fiński dezerter

Mauritz Stiller urodził się w 1883 roku w stolicy Finlandii, w Helsinkach. Pochodził z żydowskiej rodziny o polsko-rosyjskich korzeniach. Już w dzieciństwie został osierocony przez oboje rodziców – ojciec zmarł, a matka popełniła samobójstwo. W 1904 roku Stiller dostał powołanie do carskiego wojska, ponieważ Finlandia znajdowała się wówczas pod panowaniem Rosji. Przyszły reżyser nie chciał pójść w kamasze, za co został aresztowany; udało się mu jednak uciec do Szwecji.

Szwedzki teatr i wytwórnia Charlesa Magnussona

W Szwecji Stiller zajął się profesją, do której miłością zapałał jeszcze w Helsinkach, a mianowicie aktorstwem. Związał się z kilkoma teatrami i wkrótce zaczął również reżyserować przedstawienia. Przełomem w karierze Stillera było nawiązanie współpracy z Charlesem Magnussonem, właścicielem wytwórni Svenska i zrealizowanie dla niej komedii Kiedy rządzi teściowa (1912). Reżyser często sięgał po dzieła literackie, szukając w nich inspiracji dla swoich filmów. Co ciekawe, jak wskazuje Tadeusz Szczepański, już we wczesnych dziełach Stillera widać wyraźne zainteresowanie wątkami homoerotycznymi, co oczywiście było związane z osobistymi preferencjami twórcy. Pod tym względem szczególnie interesująco rysuje się film Erotikon z 1920 roku, zrealizowany na podstawie sztuki Ferenca Herczega. Dzieło to stanowiło zapowiedź wyrafinowanej komedii miłosnej z motywem wymiany partnerów.

Kino skandynawskie i proza Selmy Lagerlöf

Sławę przyniosły natomiast Stillerowi owoce współpracy z powieściopisarką Selmą Lagerlöf, laureatką Nagrody Nobla. Znana i popularna proza tej twórczyni zrobiła prawdziwą furorę w pierwszych dziesięcioleciach w kinie skandynawskim, można śmiało powiedzieć, że okazała się „kurą znoszącą złote jajka”. Stiller na podstawie jednej z powieści Lagerlöf zrealizował świetny Skarb rodu Arne (1919). Jest to historia tragicznej miłości zbiegłego oficera szkockiej armii do córki pastora. Żołnierz wraz z towarzyszami dokonuje rabunkowego napadu na dom pastora Arne i kradnie jego dorobek oraz podpala domostwo, potem jednak zakochuje się w pięknej, niczego nieświadomej Elsallil. W filmie bardzo dużą rolę odgrywa natura, która współtworzy klimat dzieła, wpływając na emocje bohaterów i stanowiąc projekcję ich wnętrza. Widzimy tu zatem rozległe zimowe krajobrazy – śnieg i lód. Innym znanym filmem nakręconym na podstawie dzieła Lagerlöf było Stare zamczysko z 1922 roku.

Gösta Berlings saga – odkrycie Grety Garbo

Mauritz Stiller i Greta Garbo, 1925 r. Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych

W historii kina skandynawskiego zapisał się również film Gösta Berlings saga (1924) – Gdy zmysły grają. Jest to jednak dzieło znane nie ze względu na wybitność, ale debiut Grety Garbo, młodej aktorki odkrytej przez Stillera. Reżyser zauważył talent nikomu nieznanej wówczas Garbo (to on wymyślił pseudonim artystyczny przyszłej gwiazdy), obsadził ją w głównej roli, a następnie wyjechał z młodziutką debiutantką do Europy kontynentalnej, a potem do Ameryki na podbój Hollywood. Wbrew krążącym plotkom, relacje Stillera i Garbo nie opierały się na fascynacji erotycznej. Jak dzisiaj powszechnie wiadomo, reżyser był homoseksualistą, a Garbo stanowiła autentyczne odkrycie zjawiska filmowego.

Film Mauritza Stillera Gdy zmysły grają z Gretą Garbo

Kariera muzy Stillera i dramat mistrza

Stiller i Garbo nie podbili jednak wspólnie Hollywoodu – ich losy potoczyły się zgoła odmiennie. Po krótkim pobycie w Niemczech i plajcie planowanego filmu, propozycja współpracy ze strony amerykańskiej wytwórni Metro Goldwyn wydawała się wrotami do raju. W 1925 roku Stiller z Garbo zawitali zatem w USA – z tego czasu zachowało się słynne zdjęcie – reżyser stoi z przyszłą gwiazdą kina na pokładzie statku „S/S Drottningholm”. Oboje uśmiechnięci wpatrują się w obiektyw – wybitny twórca i jego muza, w której trudno dziś rozpoznać późniejszą zniewalającą seksapilem boską Gretę. Ona za chwilę stanie się niepodzielną królową Hollywood, a on – poniesie w Ameryce całkowitą klęskę, nie zrealizuje nawet jednego filmu z Garbo. Co prawda Stillerowi udało się nakręcić dwa filmy z Polą Negri: Hotel Imperial i Spowiedź uczciwej kobiety (1927), jednak Hollywood nie spełniło oczekiwań reżysera, który wkrótce przeszedł załamanie psychiczne i wrócił do Szwecji, gdzie zmarł w 1928 roku.

Literatura

Tadeusz Szczepański, Skandynawia, [w:] Kino nieme, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2010.