„Brzask” – arcydzieło francuskiego realizmu poetyckiego

Tytuł: “Brzask” (“Le jour se leve”)

Rok produkcji: 1939

Reżyseria: Marcel Carné

Obsada: Jean Gabin, Jules Berry, Jacqueline Laurent, Arletty

„Brzask” Marcela Carné z 1939 roku uznaje się za arcydzieło francuskiego realizmu poetyckiego. Reżyser doprowadził tu do perfekcji wszystkie założenia filmowego nurtu: osadzenie akcji w środowisku społecznych nizin, symboliczną rolę aranżacji przestrzeni i rekwizytów, filozoficzne dialogi oraz dekadencki klimat. Zwłaszcza ta ostatnia cecha filmu Carné uchodzi za najistotniejszą. W historii zagubionego robotnika, którego szał zazdrości doprowadza do morderstwa, odbijają się bowiem społeczne nastroje we Francji tuż przed wybuchem II wojny światowej.

„Brzask” – tragedia o świcie

„Brzask” to tragiczna historia pewnego robotnika opowiedziana za pomocą trzech retrospekcji. Film rozpoczyna się w momencie, gdy François (Jean Gabin) dokonuje zabójstwa odwiedzającego go Valentina (Jules Berry), a następnie barykaduje się w swoim mieszkaniu na ostatnim piętrze kamienicy. W nocy mężczyzna przypomina sobie okoliczności doprowadzające go do zbrodni. W pierwszej retrospekcji widzimy, jak François poznaje śliczną kwiaciarkę, swoją imienniczkę (w tej roli Jacqueline Laurent), w której z miejsca się zakochuje. Dziewczyna, podobnie jak on, pochodzi z nizin społecznych, wychowała się w sierocińcu i marzy o lepszym życiu.

W drugim akcie dramatu bohater uświadamia sobie, że w życiu ukochanej istnieje inny, starszy i zamożny mężczyzna – treser psów o imieniu Valentin. François początkowo wierzy w kłamstwa Valentina, twierdzącego, iż jest on ojcem dziewczyny, który w przeszłości porzucił córkę i teraz zamierza naprawić swoje błędy. Ostatecznie jednak prawdziwa natura i rola sadystycznego tresera wychodzi na jaw za sprawą jego scenicznej i życiowej partnerki, Clary (Arletty). Rozczarowany François nawiązuje romans z doświadczoną kobietą, jednak nie przestaje myśleć o swojej dziewczynie.

W ostatniej sekwencji wspomnień dochodzi zaś do spotkania między rywalami. Valentin odwiedza François w jego mieszkaniu, a kłótnia, w której treser ujawnia intymne szczegóły ze swojej relacji z kochanką, doprowadza bohatera do furii i oddania śmiertelnego strzału. François nie mogąc psychicznie poradzić sobie z tą sytuacją, o brzasku popełnia samobójstwo, w momencie gdy budzik dzwoni, żeby obudzić go do pracy.

„Brzask” jako arcydzieło stylu poetyckiego

„Brzask” to obok „Ludzi za mgłą” (1938) jeden z najwybitniejszych filmów Marcela Carné. Podobnie jak w wielu innych dziełach z tego okresu reżyser współpracował tu z wielkim francuskim poetą, Jacquesem Prévertem. Nurt, który wspólnie tworzyli, nieco mylnie zwany realizmem, oprócz koncentracji na bohaterach pochodzących z proletariatu nie ma wiele wspólnego z wiernym oddaniem warunków egzystencji prostych Francuzów. Jest natomiast bez wątpienia przesycony poetycką aurą. Mamy tu do czynienia z symboliczną rolą postaci, motywów i rekwizytów. Bohaterowie mają stanowić uosobienie określonych typów pogrupowanych w pary: robotnik – inteligent, kobieta lekkich obyczajów – niewinna dziewczyna.

Ważną rolę odgrywają przedmioty tworzące osobistą przestrzeń bohaterów, jak np. pocztówki z dalekich krajów w pokoju kwiaciarki, odnoszące się do jej marzeń o dobrobycie i podróżach czy pluszowy miś bez ucha symbolizujący jej osierocenie w dzieciństwie. Pretensjonalna broszka to emblemat, jakim Valentin niejako „znakuje” każdą swoją kolejną kochankę. Lustro u Françoisa, w którym przegląda się bohatera w noc po morderstwie jest symbolem samopoznania. Największe wrażenie robi zaś budzik wydzwaniający w godzinie śmierci bohatera. To niezwykle wieloznaczny symbol, który pełni funkcję żałobnego dzwonu bijącego nad ciałem samobójcy, ale też bolesnego i spóźnionego sygnału do przebudzenia. Trzeba bowiem podkreślić, że atmosfera filmu jest niesłychanie oniryczna, przypomina senny koszmar, jaki można rozpatrywać w odniesieniu do indywidualnego losu bohatera filmu, ale też zagubienia i ospałości Francuzów w przeddzień II wojny światowej.

„Brzask” i wzorzec antycznej tragedii

Film „Brzask” przypomina antyczną tragedię. Obowiązuje tu zasada trzech jedności: czasu (właściwe wydarzenia rozgrywają się w ciągu doby), miejsca (mieszkanie Françoisa) i akcji (epizody koncentrują się wokół jednego głównego wątku). Ponadto rolę komentatora, a więc chóru, można przypisać sąsiadom robotnika i jego współpracownikom czekającym przed kamienicą na pojmanie przestępcy. Mamy też wyrazistych bohaterów, z których każdy posiada skomplikowaną, naznaczoną tragizmem motywację postępowania. Są to postaci niejednoznaczne: nie wiadomo bowiem czy Valentin to podstarzały seryjny uwodziciel, czy też zaciekłość, z którą walczy o François, nie jest podyktowana szczerym uczuciem do niej.

Uchodząca za zwykłą prostytutkę Clara odznacza się nieprzeciętną empatią – w stosunku do François, ale też w relacji do swojej rywalki, oferując jej wsparcie i schronienie w chwili kryzysu. Z kolei pozornie czysta i niewinna kwiaciarka posiada drugie ciemne oblicze: interesownej utrzymanki zamożnego starszego pana. Wreszcie sam główny bohater nie jest wolny od wewnętrznych sprzeczności: oburza go dwuznaczny związek ukochanej z Valentinem, ale sam romansuje z Clarą.

Sedno tragizmu w „Brzasku” polega na zderzeniu dwóch różnych wzorców moralności, skutkującym wewnętrznym zagubieniem bohaterów. Oparta o jasne zasady tradycyjna etyka przedstawicieli klasy robotniczej zostaje niejako zmącona przez mieszczańską obłudę. To zaś doprowadza do morderstwa i samobójstwa. Film Marcela Carné okazał się niezwykle trafną oceną kondycji francuskiego społeczeństwa tuż przed II wojną światową. Reżysera ukazującego dekadenckie nastroje oskarżano nawet, że jego dzieła wywarły zgubny wpływ na obywateli, stając się przyczyną porażki w walce z Niemcami. Jak jednak powiedział Carné: „Nie można mieć pretensji do barometru, że pokazuje złą pogodę”.

Literatura:

„Kino klasyczne”, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej i R. Syski, Kraków 2012.

A.Garbicz, J. Klinowski, „Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż pierwsza 1913 – 1949, Kraków 2007.