Film radziecki i kino francuskie – aspekty filmowego nowatorstwa

Film radziecki od początku swojego istnienia było uwikłany w ideologię socjalistyczną i miał spełniać przede wszystkim funkcję propagandową. Mimo to nie sposób odmówić mu przyczynienia się do rozwoju światowego filmu, zwłaszcza w dziedzinie montażu. Kino francuskie odkryło natomiast filmową dynamikę i możliwości deformacji obrazu.

Radziecki film niemy – historia

Jak wskazuje J. Płażewski, jednym z najważniejszych osiągnięć  filmu radzieckiego, a dokładnie Lwa Kuleszowa było zapoczątkowanie komponowania kadru wieloznacznego. Dziga Wiertow zastosował z kolei montaż skojarzeniowy i jako pierwszy stworzył film autotematyczny – Człowiek z kamerą, który opowiadał o samym procesie powstawania filmu. Wsiewołodowi Pudowkinowi udało się natomiast zastosowanie montażu uwydatniającego ukryty sens pokazywanych zdarzeń (tzw. konstruktywnego). Montaż ów pełnił funkcję swoistego komentarza do opowiadanej historii.

Najwybitniejszym filmem Pudowkina, wymienianym obok słynnego dzieła Eisensteina Pancernik Potiomkin, jest Matka (1926). Reżyser opowiada tu historię młodego rewolucjonisty, który za swoje komunistyczne sympatie trafia do więzienia. Jego matka pomaga mu w ucieczce, by wspólnie z młodym Pawłem przyłączyć się do buntu robotników. Pudowkin w przeciwieństwie do Eisensteina skupia się w swoim filmie nie na zbiorowości, ale na indywidualnych bohaterach. Jego wielkość polega na umiejętności pokazania historii przez pryzmat dziejów zwykłych ludzi.

Niekwestionowanym artystą kina radzieckiego był jednak Siergiej Eisenstein. Wprowadził on bowiem do swoich dzieł „montaż intelektualny”. Sam reżyser rozumiał go w ten sposób, że z dwóch różnych ujęć ma wynikać coś trzeciego – intelektualny wniosek, np. ujęcie oka i wody – oznacza płacz. Co ciekawe, reżyser najczęściej stosował zestawianie elementów kontrastowych. Przykładem montażu intelektualnego jest np. skojarzenie w Strajku sceny masakry robotników ze sceną zarzynania wołu.

Co ciekawe, inspiracją do eksperymentów dla twórców kina radzieckiego, a przede wszystkim dla Eisensteina, była próba idealnego połączenia rewolucyjnej treści filmu z rewolucyjną formą. Bez wątpienia kino to miało spełniać funkcje propagandowe, jednak był to jeden z nielicznych w historii sztuki przypadków, kiedy polityka nie zaszkodziła artystycznym osiągnięciom. Wręcz przeciwnie, w filmie radzieckim mamy do czynienia z prawdziwą rewolucją filmowego języka. Rewolucją, która w dodatku była osiągnięciem na skalę światową.

Kino francuskie – filmowa awangarda

Koniec lat 20. XX wieku przyniósł we francuskim kinie eksplozję eksperymentów. Pojawiły się wówczas nowatorskie kierunki artystyczne – surrealizm i impresjonizm. Wśród impresjonistów można wymienić nazwiska takie, jak Louis Delluc, Epstein, Gance; z kolei surrealizm filmowy sygnuje przede wszystkim Luis Buñuel. Podstawowym założeniem awangardy było skupienie uwagi na zmyśle wzroku – film miał być przede wszystkim obrazem, czyli jego zadaniem było nie tyle opowiadanie o wydarzeniach, co przekazywanie myśli i nastrojów.

Charakterystyczne jest tu subiektywne widzenie świata, wszelkie deformacje obrazu, zmienne tempo ruchu, wykorzystywanie lustrzanych odbić. Awangarda wprowadziła do kina tak zwany montaż polifoniczny, oparty na dużej liczbie bardzo krótkich ujęć, często irracjonalnych. Sztandarowe przykłady dzieł to Koło udręki (1922) Gance’a i Pies andaluzyjski (1929) Salvadore Dalego i L. Buñuela.

Pies andaluzyjski składa się z sekwencji luźno połączonych obrazów silnie inspirowanych psychoanalizą. Film do dziś wzbudza ogromne emocje ze względu na obecność drastycznych scen. Do historii kina przeszło ujęcie, w którym dochodzi do przecięcia oka brzytwą. Warto dodać, że dzieło zostało zainspirowane snami realizatorów. Można w nim widzieć eksplorację ludzkich lęków, obsesji i mrocznych pragnień. Przede wszystkim jest to jednak wyraz filmowego surrealizmu.

Źródło: J. Płażewski, Język filmu, Wa-wa 1982