Filmy ukraińskie – TOP 15 produkcji
Kino ukraińskie posiada bardzo długą tradycję i wielkie nazwiska. Narodziło się w Charkowie w 1896 roku, a jego imponujący rozkwit przypadł na lata 60. i 70. Tworzyli tu Siergiej Paradżanow (z pochodzenia Ormianin), Kira Muratowa czy Leonid Osyka. Prestiżowymi czasopismami skupiającymi środowisko filmowe są wydawane od 1961 roku „Nowyny Kinoekrana”, powstały w 1995 roku „Kino-Teatr” lub „Kino-Koło”. Przedstawiamy wybór wybitnych ukraińskich filmów.
Początek ukraińskiej kinematografii wiąże się z osobą Alfreda Fedeckiego, który pod koniec XIX wieku w Charkowie zaczął realizować filmy dokumentalne. Pierwsza oficjalna instytucja filmowa powstała w 1922 roku; był to Wszechukraiński Zarząd Filmowo-Fotograficzny. W latach 20. narodziły się również ukraińskie wytwórnie: w Jałcie, Odessie i w Kijowie. Jednym z najważniejszych twórców dla wczesnego rozwoju kina Ukrainy był Aleksander Dowżenko, zestawiany z tak wielkimi nazwiskami jak Siergiej Eisenstein. Przed II wojną światową powstało również Ukraińskie Studio Filmów Kronikarsko-Dokumentalnych.
Najbardziej owocnym okresem w rozwoju kinematografii tego kraju były lata 60. i 70. XX wieku. To wówczas swoje legendarne filmy realizował tu Siergiej Paradżanow, wielki reżyser, prześladowany przez radziecki reżim. Po aresztowaniu w 1973 roku za głoszenie poglądów o artystycznej niezależności, mimo protestów wpływowych ludzi ze świata kultury, spędził w więzieniu cztery lata. Jego mieszkanie w Kijowie zostało skonfiskowane, a on sam otrzymał zakaz pobytu w tym mieście. W 1991 roku Ukraina odzyskała niepodległość. Był to początek działania prywatnych firm produkcyjnych, ale też okres stagnacji w kinie. Nowe tysiąclecie przyniosło sukcesy młodszego pokolenia twórców, jak Oksana Bairak czy Stepan Kowal. Przedstawiamy wybór najlepszych ukraińskich filmów.
Filmy ukraińskie
1. ”Szczors”, 1939
„Szczors” w reżyserii Aleksandra Dowżenki to jeden z pierwszych znaczących filmów ukraińskiej kinematografii. Akcja obrazu rozgrywa się w 1919 roku w Ukrainie, podczas wojny domowej. Tytuł to nazwisko głównego bohatera – pułkownika Nikołaja Szczorsa, który był ukraińskim dowódcą pułku im. Bohuna, wchodzącego w skład Armii Czerwonej. Szczors organizował partyzantkę przeciwko siłom Symona Petlury, a także oddziałom Wojska Polskiego. Zginął w wieku 24 lat.
Niewątpliwie propagandowy film Dowżenki, zrealizowany na zlecenie Stalina, nieoczekiwanie okazał się jednym z największych osiągnięć rodzimego kina. Przeszedł do historii jako wielkie widowisko historyczne, z wybitną rolą Jewgienija Samojłowa. W interpretacji tego aktora bohater stawał się nie tyle człowiekiem z ludu, ile przywódcą inteligencji. Jedną z najważniejszych scen filmu jest przemowa bohatera do pojmanych żołnierzy Petlury. Trzeba jednak podkreślić, że zarówno „Szczors”, jak i „Bohdan Chmielnicki” (również epopeja historyczna) Igora Sawczenki były częścią sowieckiej propagandy i zawierały wyraźne antypolskie akcenty.
2. „Cienie zapomnianych przodków” („Tini zabutykh predkiv”, 1964)
To jeden z najważniejszych filmów Siergieja Paradżanowa. Reżyser zrealizował „Cienie zapomnianych przodków” na podstawie opowiadania Michaiło Kociubynskiego. To piękna, poetycka opowieść o miłości Iwana i Mariczki, którzy wbrew wszelkim przeciwnościom postanawiają być razem. Akcja filmu rozgrywa się w huculskiej wsi Krzyworównia, na terenie Karpat. Paradżanow stworzył tu wspaniały portret bogatej kultury, wierzeń, zwyczajów i pięknych krajobrazów huculszczyzny, wykorzystując malarską kompozycję kadrów. Dużą zasługę miał w tym zakresie operator Jurij Illenko.
Obraz zachwyca wykorzystaniem folkloru – zarówno w warstwie wizualnej, jak i dźwiękowej i muzycznej. Pojawiają się tu elementy gwary huculskiej, ludowe huculskie piosenki – kołomyjki, obrzędy i rytuały towarzyszące świętom oraz uroczytsościom. Film rozsławił ukraińskie kino na całym świecie. Jednak mimo że dzieło otrzymało liczne zagraniczne nagrody, reżyser nie mógł wyjechać poza granice ZSRR, by je odebrać.
3. „Krótkie spotkania” („Korotkiye vstrechi”, 1967)
Filmy ukraińskie zdobyły międzynarodowe uznanie również dzięki Kirze Muratowej. „Krótkie spotkania” to samodzielny debiut autorki, która zaczynała karierę wraz ze swoim przyszłym mężem Aleksandrem filmem „Nad stromym jarem”. Melodramat przedstawia historię Nadii, młodej wiejskiej dziewczyny, zakochanej w mężu swojej pracodawczyni, przystojnym geologu. W filmie wystąpili Nina Ruslanova, Włodzimierz Wysocki oraz sama reżyserka (w roli Walentyny, żony Maksyma). Muratowa pokazała tu kobiecą perspektywę spojrzenia na związki miłosne. We wspomnieniach bohaterek widzimy obraz romantycznego, mężczyzny z gitarą, działającego na wyobraźnię kobiet.
Obraz Muratowej nawiązywał stylistycznie do europejskiej Nowej Fali, dlatego, mimo że nie poruszał tematyki politycznej, został zablokowany przez sowiecką cenzurę.
4. „Długie pożegnania” („Dolgie provody, 1971)
Kolejny ważny ukraiński film, i jednocześnie kolejna pozycja w dorobku Muratowej. „Długie pożegnania” to obraz, który wiele lat czekał na swoją premierę. Odbyła się ona dopiero w 1987 roku. Obraz przedstawia relację samotnej matki z dorastającym synem. Chłopiec po spędzeniu wakacji z ojcem zaczyna dystansować się do swojej matki. Pewnego dnia kobieta znajduje jego list do ojca, w którym Sasha wyjawia, że nie chce już dłużej mieszkać z matką. Scenariusz autorstwa Natalii Riazancewej nie spodobał się cenzurze, która oskarżyła film o zafałszowywanie obrazu sowieckiego świata. W filmie wystąpili między innymi Oleg Vladimirsky, Zinaida Sharko, Yuriy Kayurov i Tatyana Mychko.
„Długie pożegnania” stanowią nie tylko refleksję nad uniwersalnym problemem konfliktu pokoleniowego, ale pokazują również wpływ bezdusznego sowieckiego systemu na osobiste losy ludzi. Zobrazowano tu beznadziejną, trudną codzienność, w której ludzie nie ufają sobie wzajemnie, więc są skazani na samotność i izolację.
Ukraińskie filmy
5. „Kamienny krzyż” („Kaminnyy khrest, 1968)
Ten film był debiutem Leonida Osyki, kolejnego ważnego ukraińskiego reżysera. Obraz powstał na podstawie opowiadań Wasyla Stefanyka z 1900 roku. W filmie wystąpili Borislav Brondukov, Daniil Ilchenko i Yekaterina Mateyk. Akcja filmu rozgrywa się pod koniec XIX wieku. Jest to historia rolnika, który decyduje się na emigrację zarobkową do Kanady. Przed wyjazdem żegna się ze swoją rodziną i mieszkańcami wioski.
Osyka pokazuje w „Kamiennym krzyżu” ogromny ludzki dylemat związany z porzucaniem ukochanej ojcowizny. Jest to okazja do przedstawienia bogactwa ukraińskiej kultury ludowej. Uwagę krytyki zwrócił zwłaszcza oryginalny styl tego kina: paradokumentalny, a jednocześnie poetycki.
6. „Biały ptak z czarnym znamieniem” („Bilyy ptakh z chornoyu vidznakoyu”, 1971)
Duży wkład w ukraińskie kino miał również Jurij Ilienko. Jego „Biały ptak z czarnym znamieniem” to film, którego akcja rozgrywa się na przełomie lat 30. i 40. XX wieku na pograniczu Bukowiny i Rumunii. To kino przedstawiające dramatyczną historię ukraińskich chłopów. Opowiada o dziejach rodziny Zwonarów, która próbuje utrzymać się z uprawy roli oraz muzykowania na wiejskich uroczystościach. Żadne z tych zajęć nie wystarcza jednak na zaspokojenie podstawowych potrzeb, dlatego czterej synowie muszą udać się na służbę do zamożnego gospodarza. Gdy na Ukrainę wkracza Armia Czerwona, losy braci zostają na zawsze rozdzielone.
„Biały ptak z czarnym znamieniem” to film wyraźnie inspirowany kinem Paradżanowa. Scenarzystą obrazu i jednocześnie aktorem wcielającym się w główną rolę był Iwan Mikołajczuk, który wcześniej grał w „Cieniach zapomnianych przodków”. Dramatycznej historii towarzyszą malarskie kadry i piękny obraz ukraińskiego folkloru.
7. „Birjuk” (1977)
Ten ukraiński film prezentowano na Festiwalu w Berlinie, gdzie zyskał powszechne uznanie. „Birjuk” w reżyserii Romana Bałajana to wybitna adaptacja fragmentu prozy Iwana Turgieniewa „Zapiski myśliwego”. Tytułowy Birjuk (Mikhail Golubovich) to inaczej „Samotny wilk”, gajowy Foma, który pilnuje pańskiego lasu, jednocześnie samotnie wychowując dwoje dzieci: dziesięcioletnią córkę Ulitę i niemowlę. Pewnego dnia do jego chaty trafia myśliwy zaskoczony przez straszną burzę. Jednocześnie Foma łapie na gorącym uczynku chłopa, który z powodu skrajnej biedy kradnie w lesie drzewo. Film został opatrzony mottem z Turgieniewa, będące mocnym oskarżeniem nieludzkiego prawa pańszczyźnianego.
„Birjuk” to niezwykle oryginalne dzieło, niemal w całości opowiedziane obrazem, z bardzo niewielkim udziałem słów. Reżyser wspaniale przedstawił silny związek człowieka z naturą, za pomocą wizualnej i dźwiękowej ekspresji. Olbrzymie znaczenie odgrywają tu zdjęcia Wiłona Kaluty, zwłaszcza operowanie światłem nadające kontury ciemnym kadrom. To wszystko wydobywa ogromny ludzki dramat rozgrywający się na oczach widza.
8. „Czarnobylski dzwon” („Kolokol Chernobylya”, 1987)
„Czarnobylski dzwon” to wyróżniający się film dokumentalny Rolana Siergiejenko, przedstawiający dramatyczne wydarzenia z 1986 roku. 26 kwietnia tego roku doszło do katastrofy w elektrowni jądrowej w Czarnobylu w Ukrainie, która spowodowała ogromne skażenie na obszarze do 146 tysięcy km2. Przesiedlono wówczas 350 tysięcy ludzi. Film jest niezwykle poruszający, zwłaszcza, że powstawał niejako „na gorąco”: od maja do czerwca 1986 roku, a niektóre ujęcia zostały dodane do całości we wrześniu. To obraz niewyobrażalnej tragedii i jednocześnie niedowierzania zwykłych ludzi, w to, co się stało, a nawet buntujących się wobec konieczności opuszczenia własnych domów.
9. „Syndrom asteniczny” („Astenicheskiy sindrom”, 1989)
Jeden z najważniejszych ukraińskich filmów – „Syndrom asteniczny” Muratowej został nagrodzony Srebrnym Niedźwiedziem na MFF w Berlinie. Reżyserka po długiej przerwie wymuszonej przez sowiecką cenzurę, powróciła do pracy i stworzyła obraz społecznego rozkładu w okresie pierestrojki. Film składa się z dwóch nowel: bohaterką pierwszej jest przeżywająca żałobę wdowa, druga opowiada z kolei o nauczycielu cierpiącym na narkolepsję, czyli zaburzenie polegające na niekontrolowanych napadach śpiączki.
Dzieło Muratowej to wielopoziomowa metafora rozkładu trwającego dziesięciolecia reżimu, ale również jego destrukcyjnego wpływu na kondycję społeczeństwa. To przede wszystkim diagnoza moralna, będąca oskarżeniem systemu o niszczenie zarówno jednostki, jak i całej zniewolonej zbiorowości.
10. „Modlitwa za hetmana Mazepę” („Molitva za getmana Mazepu, 2002)
Wśród ukraińskich filmów pierwszej dekady XXI wieku można wymienić „Modlitwę za hetmana Mazepę” w reżyserii Juriego Ilienko. To fresk historyczno-fantastyczny, którego bohaterami są Piotr I, Karol XII i ataman Mazepa – trzy postaci, które miały znaczący wpływ na dzieje wschodniej Europy. Akcja filmu rozgrywa się na przestrzeni kilkustet lat, choć dużo miejsca zajmują wydarzenia 1709 roku, zwłaszcza bitwa pod Połtawą. Obraz stanowił swoistą odpowiedź na „Ogniem i mieczem” w reżyserii Jerzego Hoffmana. Ilienko pokazuje tu historię kozaczyzny, kilkadziesiąt lat po powstaniu Chmielnickiego – jej bogatą kulturę, obyczajowość, ale też odrębność od innych nacji i dążenie do usamodzielnienia.
Hetman Iwan Mazepa próbując uniezależnić się od carskiej Rosji, zbiegł do Szwecji, gdzie zawarł sojusz z królem Karolem XII. Za swój bunt wobec caratu i umowę ze Szwecją, Mazepa został obłożony przez cerkiew klątwą. Piotr I oskarżył go bowiem o zamiar przyłączenia ziem kozackich do Rzeczpospolitej i konwersji z prawosławia na katolicyzm. Film został uznany w Rosji za antyrosyjski i przez jakiś czas był tam zakazany. Budżet „Modlitwy za hetmana Mazepę” był ogromny, wynosił 2 miliony dolarów, jednak widowisko historyczne ze względu na nazbyt artystyczne wątki nie zostało do końca zrozumiane i dobrze przyjęte. Rolę Mazepy odgrywa w filmie trzech aktorów, w różnych etapach życia, w tym Bogdan Stupka.
11. „Aurora” („Avrora”, 2006)
„Aurora” w reżyserii Oksany Bayrak to przejmujący melodramat, którego główną bohaterką jest 12-letnia dziewczynka zmagająca się z poważnymi konsekwencjami napromieniowania po wybuchu elektrowni atomowej w Czarnobylu. Aurora marzy o zostaniu baletnicą, jednak jej pogarszający się stan zdrowia uniemożliwia normalne funkcjonowanie. W końcu dziewczyna zostaje przetransportowana do Stanów Zjednoczonych, gdzie ma przejść skomplikowaną operację. Na miejscu okazuje się jednak, że państwo nie sfinansowało zabiegu. W szpitalu Aurora poznaje Nika Astachova, wielkiego baletmistrza, przebywającego na terapii antynarkotykowej. To spotkanie całkowicie odmieni życie mężczyzny. W filmie wystąpili Anastasia Zurkalova, Dmitriy Kharatyan i Eric Roberts.
12. „Dwa w jednym” („Dva v Odnom”, 2007)
Obraz „Dwa w jednym” z 2007 roku to kolejny film Kiry Muratowej. Skomplikowana fabuła filmu rozgrywa się jednocześnie na trzech planach: rzeczywistym, teatralnym i filmowym. Na każdym poziomie mamy do czynienia z historią zespołu teatralnego, przygotowującego się do premiery, w którym nagle dochodzi do morderstwa. Co ciekawe, spektakl jest też częścią filmu Muratowej. W rolach głównych wystąpili Renata Litwinowa, Natalia Busko i Bogdan Stupka.
“Dwa w jednym” to film zderzający konwencję dramatu, kryminału i komedii. Mamy tu do czynienia z typową dla kina Muratowej kategorią absurdu, za pomocą której reżyserka najczęściej opisuje tkwiące w świecie sprzeczności.
13. „Jechał tramwaj numer 9” („Shyol tramvay N° 9”, 2002)
Ukraiński film nagrodzony Srebrnym Niedźwiedziem w reżyserii Stepana Kowala. To krótkometrażowa animacja, w której widzimy historię pozornie zwyczajnej trasy pewnego tramwaju. W jego wagonach spotykają się ludzie rozmaitych profesji. Udają się w różne miejsca, rozmawiają o zwyczajnych sprawach: serialach, pracy, codziennych kłopotach. Film zawiera wiele bardzo śmiesznych gagów. Widzimy typowe sytuacje i bolączki przeładowanej publicznej komunikacji. W tle czai się jednak również kryminalna intryga. W tramwaju znajdują się bowiem: kieszonkowiec, płatny morderca i weteran wojenny. Oprócz wspomnianej nagrody film był również nominowany do Złotego Niedźwiedzia i zdobył nagrodę na festiwalu w Krakowie.
14. „Mamaj” (2003)
Film Ołesia Sanina to historia kozaka Mamaja. Obraz nawiązuje do dwóch obecnych w historii Ukrainy tradycji: kozackich dum i dumek oraz tatarskich pieśni. Akcja filmu została osadzona na pięknych ukraińskich stepach, a historyczna fabuła splata się z wątkiem romantycznym. Ranny Mamaj trafia pod opiekę pięknej Tatarki Omaj, co kończy się wielką, ale zakazaną miłością. W rolach głównych wystąpili Andrij Biłous i Wiktorija Spesiwcewa.
„Mamaj” był pierwszym ukraińskim filmem zgłoszonym do Oscara. Poetyckie dzieło Sanina opiera się na dwóch literackich wzorach: „Dumie o braciach azowskich” oraz „Pieśni derwisza”.
15. „Moje myśli są ciche” („Moi dumky tykhi”, 2019)
„Moje myśli są ciche” to ukraiński film, który zdobył ogromną popularność w Ukrainie. Jego reżyserem jest Antonio Lukich. To historia młodego Ukraińca z Kijowa, marzącego o lepszym życiu i wyjeździe do Kanady. Plan Wadima (Andryi Lidagovskiy) ma szansę się ziścić, jeśli uda mu się zrealizować oryginalny projekt. Na zlecenie kanadyjskiej firmy musi zarejestrować odgłosy zwierząt żyjących w zachodnich Karpatach. Okazuje się jednak, że w osobliwej podróży przyrodoznawczej będzie mu towarzyszyć matka (Irma Vitovska-Vantsa), co wywołuje serię zabawnych i absurdalnych zdarzeń. Tymczasem Wadim ma za zadanie odnaleźć wymierający gatunek kaczki.
Pozycja specjalna: „Sługa narodu” („Sluga naroda”– serial TV 2015)
„Sługa narodu” to ukraiński serial, którego głównym bohaterem jest zwyczajny nauczyciel. Jego życie całkowicie się zmienia, gdy zostaje wybrany na prezydenta kraju. Serial jest utrzymany w stylu politycznej komedii. Wasyl Petrowicz Gołoborodko próbuje zreformować państwo, uwolnić je od korupcji i zbudować dobrą przyszłość dla swojego narodu. Jednocześnie bohater pragnie pozostać zwykłym człowiekiem. W głównej roli wystąpił Vladimir Zełenski, były aktor i komik, a obecnie Prezydent Ukrainy, bohatersko walczący o niepodległość własnego kraju.
Literatura:
“Encyklopedia kina” pod red. T. Lubelskiego, Kraków 2010.
“Kino klasyczne”, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2012.
“Kino epoki nowofalowej”, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2015.
“Kino. Wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż piąta: 1974 – 1981”, Kraków 2009.
