„Genialna przyjaciółka” – włoska saga o kobietach [recenzja]
Tytuł: “Genialna przyjaciółka” (serial TV)
Tytuł oryginalny serialu: “L’amica geniale”
Data premiery: 2018
Obsada: Gaia Girace, Margherita Mazzucco i inni
Na początku tyleż osobiste, co banalne wyznanie: uwielbiam prozę Eleny Ferrante. Uwielbiam ją za gładki, pełen wdzięku styl, który zawsze wciąga w lekturę od pierwszego zdania i pozwala płynąć narracji aż do ostatnich słów. Zachwycam się wyłaniającą się z jej książek rozległą panoramą Neapolu. Kocham tę prozę za subtelną, jakże wnikliwą analizę kobiecej psychiki i doświadczeń kształtujących kobiecy los. Z tego powodu, jak z pewnością każda inna miłośniczka twórczości Ferrante, nie mogłam nie obejrzeć serialowej produkcji HBO zrealizowanej na podstawie neapolitańskiego cyklu „Genialna przyjaciółka”.
I muszę przyznać, że nie tylko się nie zwiodłam, ale na nowo przeżyłam wyjątkowe doświadczenie obcowania z dziełem włoskiej pisarki. Uważam, że serialowa adaptacja tej prozy jest niezwykle wierna pierwowzorowi i zdobywa serce widza swoją niewyszukaną prostotą. Nawet więcej: mam poczucie, że ekranizacja wzbogaciła mój odbiór o precyzyjnie odtworzone realia Italii zmieniających się na przestrzeni kilku dziesięcioleci. Włoska architektura, kultura, obyczajowość, język, a także wspaniale dobrani aktorzy – wszystko to czyni „Genialną przyjaciółkę” produkcją wartą obejrzenia i zapamiętania.
„Genialna przyjaciółka” i proza Eleny Ferrante
Elena Ferrante, której nazwisko w 2016 roku „Time” umieścił na liście 100 najbardziej wpływowych osób na świecie, do dziś nie ujawniła swojej tożsamości. Nie wiadomo bowiem dokładnie, kto kryje się pod pseudonimem pisarskim, nie wiadomo, gdzie mieszka, skąd pochodzi, a nawet czy jest kobietą, czy mężczyzną. W tej sprawie prowadzono już wiele rozmaitych śledztw, zwłaszcza, że proza tajemniczej twórczyni podbiła w ostatnich latach całą Europę. Do tej pory nie udało się jednak jednoznacznie ustalić, kim naprawdę jest Elena Ferrante. Warunkiem współpracy pisarki z wydawnictwem było nieujawnianie jej tożsamości, co, trzeba przyznać, okazało się jednym z istotnych składników budowania swoistej legendy twórczyni.
W Polsce do tej pory ukazało się kilka tłumaczeń prozy Ferrante. Oprócz słynnego cyklu neapolitańskiego wydano również „Córkę” (2017), „Zagubioną lalkę” (2017), „Obsesyjną miłość” (2018), „Czas porzucenia” (2020) i „Zakłamane życie dorosłych” (2020). Każda z książek tej autorki spotyka się z entuzjastycznym przyjęciem, a czytelnicy delektują się jej wyjątkowym stylem i niezwykle przenikliwymi portretami kobiet. W centrum świata Ferrante bez wątpienia znajduje się bowiem doświadczenie kobiece na rozmaitych egzystencjalnych etapach. Włoska pisarka pasjonująco opowiada zarówno o dziewczęcym dorastaniu, jak i stawaniu się kobietą, macierzyństwie i zmaganiu z przekwitaniem. Do tego jej proza jest odważna, nie waha się podejmować najbardziej intymnych tematów związanych z kobiecą fizycznością, ale też ze skrajnie trudnymi emocjami wpisanymi na przykład w rolę matki.
„Genialna przyjaciółka” rozpoczynająca tetralogię, na którą składają się również „Historia nowego nazwiska”, „Historia ucieczki” i „Historia zaginionej dziewczynki” została wydana w 2011 roku. To rodzaj sagi przedstawiającej losy dwóch koleżanek: pochodzących z najbiedniejszej dzielnicy Neapolu Eleny i Lili, rozgrywające się na przestrzeni kilkudziesięciu lat, od czasów powojennych do bliskich współczesności. Pierwsza z dziewcząt zyskuje szansę, by się uczyć, dzięki czemu udaje jej się opuścić południowe Włochy, zostać pisarką i zamieszkać w Neapolu. Z kolei Lila, choć jest zmuszona z powodów finansowych zakończyć edukację na piątej klasie szkoły podstawowej, dzięki swoim nieprzeciętnym zdolnościom intelektualnym realizuje coraz to nowe pomysły biznesowe wzbudzające podziw otoczenia. Przyjaciółki od dziecięcych lat są zakochane w tym samym mężczyźnie – Nino Sarratore, który staje się główną przyczyną zawikłania ich życiowych ścieżek.
„Genialna przyjaciółka” – ekranizacja HBO
Pierwszy sezon serialu HBO „Genialna przyjaciółka” miał swoją premierę w 2018 roku. Dotychczas powstały 3 serie odcinków i czekamy na kolejne, ponieważ nadal nie zekranizowano całej historii z cyklu Ferrante. Najwięcej materiału zaadaptował Saverio Costanzo, reżyser, który jednocześnie współtworzył scenariusz produkcji. W rolę Eleny Greco wcieliła się Margherita Mazzucco, natomiast Lilę Cerullo zagrała Gaia Girace. Obie aktorki dobrano bardzo dobrze pod względem warunków fizycznych, ale trzeba również przyznać, że pomimo swojego młodego wieku stanęły one na wysokości zadania także pod względem warsztatu. Widzimy dwie kobiety o zupełnie odmiennych charakterach, które łączy niesamowita więź – zarazem budująca i destrukcyjna. Elena z trudem wspina się na kolejne szczeble edukacji, nieustannie tłumiąc kompleksy względem nieprzeciętnie utalentowanej Lili. Sam tytuł „Genialna przyjaciółka” odnosi się jednak do obu postaci jednocześnie – można to określenie zastosować bowiem zarówno do słynnej pisarki, która opowiada o swoich skomplikowanych losach, jak i do jej koleżanki.
Elena i Lila są jak ogień i woda: jedna delikatna blondynka o nieśmiałej, spokojnej naturze, druga temperamentna brunetka żywiołowo wyrażająca emocje i nowatorskie poglądy. Co ciekawe, owa charakterystyka okazuje się jedynie pozorem, na głębszym poziomie jest bowiem zupełnie odwrotnie. To Elena jest tą odważniejszą, która zdobywa się na wyjazd z Neapolu i spróbowanie innego życia, natomiast Lila zostaje w dusznym i zdegenerowanym środowisku. Antycypacją losów obu kobiet jest znacząca scena, gdy jako dziewczynki obie wpadają na pomysł sekretnej „wycieczki” poza rejon Dzielnicy. Podczas zuchwałej podróży to Elena wbrew własnym oczekiwaniom pragnie kontynuować podróż, natomiast zuchwała Lila boi się iść dalej i przerywa przygodę. Scena ta wpisuje się zresztą w specyficzną metodę twórczą Ferrante, którą trafnie adaptuje serial.
Chodzi mianowicie o portretowanie losów postaci całej sagi na zasadach inspirowanych Freudowską psychoanalizą. Wszystkie najistotniejsze rzeczy w życiu bohaterów wydarzają się bowiem w dzieciństwie, ich dojrzałe życie polega zaś na rozwiązywaniu powstałych wówczas kompleksów i wewnętrznych konfliktów. To w dzieciństwie Nino staje się obiektem najczulszych uczuć Eleny, Stefano grozi Lili, że obetnie jej język, a Enzo wyznaje jej miłość. W dzieciństwie wydarza się również coś jeszcze, co według mnie może być kluczem do interpretacji całego cyklu, czyli historia z lalkami.
„Genialna przyjaciółka” – historia z lalkami
Zagubionej lalka to swoisty leitmotiv twórczości Ferrante, który powtarza się także w „Córce” i w „Zaginionej lalce”. W cyklu neapolitańskim Elena i Lila jako dzieci wymieniają się swoimi lalkami Tiną i Nu, a następnie Lila wrzuca lalkę koleżanki do piwnicy, a Lenu robi to samo z zabawką przyjaciółki. Potem obie udają się do przerażającej piwnicy, ale nie znajdują Tiny i Nu. Przekonane, że to Don Achille zabrał ich zabawki udają się do odpychającego sąsiada, ten zaś daje im pieniądze, za które kupują już nie zabawki, ale książkę odmieniającą ich spojrzenie na świat – „Małe kobietki”. Zainspirowana lekturą Lila pisze „Błękitną wróżkę”, co rozbudza w Elenie głębokie pragnienie bycia pisarką. Motyw lalek wraca również w finalnej scenie całej serii.
Wyraźny paralelizm historii ze zniknięciem lalek i córeczki Lili powtarza się na jeszcze głębszym poziomie. To mianowicie wspólnota dziejów lalek i bohaterek, które stają się ze sobą tożsame. Po lekturze nie mogłam się oprzeć wrażeniu, że tytuł całego cyklu nieprzypadkowo posiada liczbę pojedynczą – „genialna przyjaciółka” jest jedna, ponieważ istnieje możliwość, że chodzi o jedną i tę samą postać. Być może Lila i Elena to ta sama osoba i dwie wersje jej życiorysu: wielka pisarka i jej alternatywne losy, gdyby nie otrzymała szansy na edukację i wyjazd z Neapolu. W postaci Lili widzę ponadto swoiste uosobienie twórczej siły istniejącej w Elenie, jej geniuszu, wewnętrznej iskry, niebezpiecznej i nieokiełznanej, nieodłącznie związanej z neapolitańskimi korzeniami. Jako kobieta w podeszłym wieku pisarka wprost mówi o swojej „przyjaciółce”: „Całe życie posługując się moim żywym ciałem i moją egzystencją opowiadała swoją historię odkupienia”.
„Genialna przyjaciółka” i historia Włoch w pigułce
Tym, za co z pewnością warto pochwalić serialową ekranizację „Genialnej przyjaciółki” jest rozległa panorama Włoch i ich powojennej historii. Na pierwszym planie mamy tu południową część Italii, zupełnie odmienną od jej północnych rejonów. Serial niezwykle drobiazgowo pokazuje realia biednych dzielnic miasta i trudnych losów ich mieszkańców. Na naszych oczach powstają struktury słynnej Kamorry, która niczym rak zaczyna panoszyć się we wszystkich zakątkach metropolii. Neapol oprócz ponurego i zakurzonego oblicza ma tu jednak również drugą twarz z pięknymi plażami Zatoki Neapolitańskiej czy pobliską rajską wyspą Ischia.
Zupełnie odmiennie wygląda życie w Pizie i we Florencji. Tutaj przybysze z południowych Włoch wstydzą się swojego neapolitańskiego dialektu i ukrywają swoje pochodzenie. Ale tutaj dociera również społeczna i kulturowa rewolucja. Studenci solidaryzują się z ciężko pracującymi robotnikami, idee komunistyczne opanowują serca i umysły. Szczególne znaczenie mają dochodzące do głosu ruchy feministyczne. W opanowanych przez patriarchalne wzorce Włoszech kobiety upominają się o swoje prawa i podmiotowość.
W serialu, zgodnie z duchem prozy Ferrante, kwestie kobiece stanowią zagadnienia centralne. Nie tylko widzimy na ekranie kobiece portrety i biografie, ale również słyszymy zza kadru zaczerpnięty z powieści komentarz Eleny. Jej słowa dookreślają subtelne aspekty kobiecego doświadczenia, zwłaszcza kwestie cielesności czy macierzyństwa determinujące los bohaterek. Gdyby można jednym zdaniem scharakteryzować „Genialną przyjaciółkę” byłaby to według mnie opowieść o dojrzewaniu kobiet do autonomii, świadomości swojego ciała i decydowania o własnym losie. Na tej drodze bohaterki popełniają wiele błędów i czasami dokonują niewłaściwych wyborów, jednak są częścią ich własnej historii, którą mają odwagę pisać w pełni autonomicznie, ryzykując utratę reputacji, pieniędzy, a czasem nawet szacunku otoczenia.
