„Jaśniejsza od gwiazd” – anatomia miłości

Tytuł: Jaśniejsza od gwiazd (Bright Star)

Rok produkcji: 2009

Reżyseria: Jane Campion

Obsada: Abbie Cornish, Ben Whishaw, Paul Schneider, Kerry Fox, Edie Martin, Thomas Brodie-Sangster i inni

Film Jane Campion Jaśniejsza od gwiazd zachwyca prostotą i mocą przekazu. Zamiast wartkiej akcji mamy romantyczne snucie, a miejsce rozwlekłych dialogów zajmują milczenie i siła filmowego obrazu. Jaśniejsza od gwiazd to dzieło niesłychanie malarskie i poetyckie, które dzięki operowaniu światłem, kolorem i poetycką lapidarnością oddaje uniwersalną magię pierwszej miłości.

Akcja filmu Bright Star rozgrywa się na początku XIX wieku w Anglii. Oto młoda panna na wydaniu, Fanny Brawne (w tej roli Abbie Cornish) poznaje początkującego poetę bez grosza przy duszy, Johna Keatsa (Ben Whishaw). Mężczyzna przyjmuje zaproszenie Charlesa Browna (również poety) i zamieszkuje w jego domu, w sąsiedztwie Fanny. Początkowo chłodna i ironiczna relacja między dwójką młodych ludzi stopniowo przekształca się w gorące i romantyczne uczucie. Na przeszkodzie małżeńskich planów staje jednak ubóstwo Keatsa i jego postępująca gruźlica. Ostatecznie poeta dla poratowania zdrowia decyduje się wyjechać do Włoch, gdzie niespodziewanie umiera.

Jaśniejsza od gwiazd – herstory

Ta pozornie prosta fabuła filmu Jaśniejsza od gwiazd obfituje w wiele frapujących poziomów znaczeniowych. Warto zwrócić uwagę, że cała historia zostaje opowiedziana z punktu widzenia kobiecej bohaterki, która znajduje się w centrum filmowych wydarzeń. Widz patrzy na Keatsa oczami Fanny, nie ma natomiast dostępu do żadnych intymnych przemyśleń poety lub sytuacji z jego prywatnego życia. Kobieca perspektywa widzenia zostaje podkreślona w dziele Campion przez specyficzną metodę ujęć filmowych. Polega ona na nieustannym podkreślaniu faktu, że to kobieta patrzy na mężczyznę – Keatsa – często przez okno lub przez otwarte lub uchylone drzwi. Ten środek wyrazu, charakterystyczny również dla wcześniejszych filmów reżyserki, wyraźnie różni się od klasycznej tradycji filmowej, w której to kobieta jest obiektem męskiej obserwacji.

Co więcej, szczególnych znaczeń nabiera główny leitmotiv filmu wprowadzony już w początkowej scenie dzieła, czyli widok szyjącej Fanny. Szycie na poziomie narracyjnym jest metaforą zaczerpniętą z dyskursu feministycznego. Odwołuje się do mitu o Arachne – greckiej księżniczce, która w sztuce haftu przewyższała nawet samą Atenę. Bogini ze złości zamieniła dziewczynę w pająka. W krytyce feministycznej czynność tkania jest metaforą kobiecej twórczości literackiej. Opowieść jest tkaniną – dziełem konstruowanym przez kobietę w sferze prywatnej i powstałym z intymnych doświadczeń (w odróżnieniu od publicznej męskiej przestrzeni). Kobieca narracja jest również niczym pajęcza sieć – pełna rozmaitych splatających się wątków.

Koncentrację filmu na postaci kobiecej podkreślają również liczne nawiązania Jane Campion do klasyki europejskiego malarstwa, w którym odnajdujemy studium postaci kobiety. Mamy tu z pewnością odwołanie do twórczości romantycznego malarza Caspara Davida Friedricha, widoczne w rozmaitych ujęciach Fanny odwróconej tyłem do widza (np. obraz Kobieta przy oknie). Scena, w której bohaterka odczytuje miłosne wyznanie Johna, nasuwa skojarzenie z dziełem Jana Vermeera Kobieta czytająca list. Otwierające film ujęcie przywodzi zaś na myśl Kobietę szyjącą przy świecy Jeana Francoisa Milleta. W Jaśniejszej od gwiazd His-story ulega zatem przekształceniu w Her-story – czyli historię opowiedzianą przez kobietę i o kobiecie.

Jaśniejsza od gwiazd – rozważna i romantyczny

Owo przewartościowanie ról płciowych, a tym samym perspektywa feministyczna Jaśniejszej od gwiazd, charakteryzują cały film. Wydaje się, że kompozycja Bright Star opiera się wręcz na specyficznym napięciu pomiędzy kobiecością i męskością, przy czym mamy tu do czynienia z odwróceniem ich standardowego postrzegania. Mężczyźnie (Keatsowi) przynależą bowiem takie cechy, jak romantyzm, egzaltacja i wrażliwość. Tymczasem kobieta (Fanny) jest pragmatyczna, twardo stąpa po ziemi i wcale nie lubuje się w poezji. Szczególnie znaczący wydaje się stosunek obojga do finansów: Fanny szczyci się tym, że może zarobić na swoim szyciu strojów i przeciwstawia własne dochodowe zajęcie „bezproduktywnemu” pisaniu wierszy.

Parafrazując zatem język Jane Austen, można powiedzieć, że film pokazuje szczególną relację „rozważnej” i „romantycznego”. Campion wyraźnie nawiązuje zresztą do twórczości angielskiej pisarki, a także filmowych adaptacji jej prozy. Osobowość bohaterów w Jaśniejszej od gwiazd nabiera dodatkowych znaczeń w kontekście historyczno-obyczajowym, w jakim rozgrywa się akcja. Wizja reżyserki wyraźnie odcina się bowiem od stereotypowego wizerunku dziewiętnastowiecznej kobiety jako rozmarzonej panny pozbawionej własnych ambicji. Campion podkreśla, że nawet w opresyjnej dla kobiecości kulturze patriarchalnej, kobiety zawsze potrafiły wypracować własną przestrzeń i realizować pragnienie twórczości.

Wyraźnie nasuwa się tu również refleksja nad gender, czyli płcią kulturową. Fanny to bohaterka, która ma odwagę przeciwstawiać się z góry narzuconym jej wzorcom postępowania. Nie tylko jest samodzielna, chce się twórczo realizować, ale także potrafi walczyć o rodzące się w niej uczucie. Wbrew etykiecie spotyka się sam na sam z ukochanym i pragnie za niego wyjść pomimo jego trudnej sytuacji materialnej, co w XIX wieku skazałoby ją na bardzo trudny los. Warto zwrócić uwagę na fizyczność głównej bohaterki, która prezentuje się mało atrakcyjnie, a przynajmniej zostaje pozbawiona typowych atrybutów erotycznych. Dzięki temu punkt ciężkości wizerunku kobiety zostaje przesunięty z jej urody na walory osobowościowe. Keats zakochuje się w Fanny ze względu na jej ciekawą naturę i przymioty intelektualne. Liczy się z opinią ukochanej na temat własnej twórczości i uważa Fanny za równoważną partnerkę.

Film Jaśniejsza od gwiazd – metafora motyla

Najistotniejsza w Jaśniejszej od gwiazd pozostaje jednak sama miłość – w jej pierwszym, najczystszym, niemal sakralnym odcieniu. To ona jest niejako główną bohaterką filmu – piękna i ulotna jak motyl, pełniący funkcję centralnej metafory dzieła Jane Campion. Obraz motyla pojawia się kilkakrotnie. Po pierwsze, istnieje w sferze werbalnej jako przepiękny, niezwykle liryczny fragment listu Keatsa do ukochanej: „Chciałbym, żebyśmy byli motylami i żyli tylko trzy letnie dni. Trzy dni życia z Tobą dałoby mi więcej radości niż pięćdziesiąt lat bez Ciebie” – pisze zakochany John do Fanny.

Rozkwit uczucia pomiędzy dwojgiem młodych ludzi symbolizuje hodowla motyli, jaką zaczyna prowadzić Fanny. Cały pokój rozmarzonej dziewczyny tonie w kolorowych owadach. Dostarczenie listu Johna o zerwaniu związku zbiega się zaś w czasie ze śmiercią motyli. Tym samym cykl życia tych owadów staje się metaforycznym obrazem piękna, a jednocześnie nietrwałej natury miłości. W tym prostym zabiegu leży siła przekazu filmu Jane Campion. Urzeka on bowiem widza świeżością i autentycznością bohaterów, a także prawdą rodzącego się między nimi uczucia. Pierwsza miłość pozostaje bowiem jednym z najważniejszych ludzkich doświadczeń. To ona inicjuje proces duchowego dojrzewania, a pamięć o niej trwa do ostatnich dni życia.

Jaśniejsza od gwiazd – mit miłości romantycznej

Jane Campion sięga po upowszechniony na początku XIX wieku mit miłości romantycznej. Romantycy idąc śladem Platona, byli zwolennikami teorii dwóch połówek pomarańczy, zgodnie z którą miłujące się dusze tworzyły w zaświatach jedną całość, na ziemi zaś nieustannie się poszukują, by na nowo się zjednoczyć. Nawet jeśli jednak się odnajdą, nie mogą być razem – na drodze do szczęścia stoją bowiem społeczne konwenanse lub śmierć. Znamienne, że reżyserka nie deprecjonuje znaczenia owego mitu, ale podkreśla, iż romantyzm wciąż pozostaje kluczem do kultury europejskiej. Miłosne cierpienie jest bowiem koniecznym etapem wewnętrznego rozwoju jednostki.

Widać to w ewolucji, jaką przechodzą bohaterowie Jaśniejszej od gwiazd, szczególnie zaś Fanny. Z młodej dziewczyny twardo stąpającej po ziemi, przeistacza się w uduchowioną kobietę zdolną do najwyższych poświęceń w imię miłości. Z kolei bujający w obłokach John zaczyna myśleć o zdobyciu finansów, by ożenić się ze swoją ukochaną. Miłość sprawia, że wzajemnie obce dotąd światy bohaterów zaczynają się przenikać. Co więcej, film wyraźnie pokazuje, że kategoria tradycyjnie rozumianej męskości i kobiecości zostaje usankcjonowana właśnie w relacji miłosnej.

To miłość sprawia, że w Fanny budzi się delikatność kobiecości, a w Johnie siła męskości. W ten sposób dziewiętnastowieczna historia zachowuje aktualność dla współczesnych widzów, zwłaszcza kobiet. Pomimo że współczesna kobieta musi być silna i na równi z mężczyzną konkurować, by osiągnąć sukces, natura miłości pozostaje niezmienna. Miłość oznacza bowiem porzucenie osobistej autonomii na rzecz emocjonalnej zależności od drugiej osoby. „Kiedy on nie pisze, czuję, że umieram” – mówi Fanny do swojej matki. Kiedy indziej zaś stwierdza: „Czy to miłość? Już nigdy więcej z niej nie zakpię”.

Jaśniejsza od gwiazd: natura – kultura

W filmie Bright Star uczucie, mimo że zamknięte w ramy społecznych konwenansów, przynależy do porządku natury, co sugeruje w filmie zderzenie obu przestrzeni. Ciasne i ciemne wnętrza angielskich domów sąsiadują z pięknem otwartych plenerów. Rytm przyrody odzwierciedla zresztą etapy miłosnego zauroczenia. Wiosna i lato to okres rozkwitu uczucia, jesień przynosi załamanie i wyjazd Johna, zima oznacza zaś jego śmierć.

Malownicze sceny rozgrywające się w okresie letnim, nasycone intensywną kolorystyką stanowią mistrzostwo w zakresie filmowego języka. John leżący w konarach kwitnących drzew, poszukujący gniazda słowika czy Fanny na lawendowej łące to prawdziwe perełki kadru, komponowanego metodą malarską. Postaci są w tych scenach całkowicie stopione z naturą, co symbolizuje ich pochłonięcie przez sferę instynktu i wyobraźni. Stopniowe uwalnianie się z więzienia konwenansu i ewolucję postaci w kierunku tego, co najbardziej intymne i nie podlegające społecznej kontroli podkreśla również zmiana wizerunku Fanny. Sztywne kołnierze i misterną fryzurę dziewczyna zmienia na zwiewne, lekkie sukienki i niedbale upięte włosy.

Jaśniejsza od gwiazd i symbolika filmowego obrazu

Nie sposób pominąć roli, jaką odgrywa w filmie Jaśniejsza od gwiazd symbolika poszczególnych detali. Oprócz wspomnianego motyla, szczególne znaczenie uwydatnione przez liczne powtórzenia mają w filmie inne elementy. Jednym z nich jest igła, uruchamiająca nie tylko skojarzenia ze wspomnianą już twórczością kobiecą, ale także osadzona w kręgu symboli erotycznych. W tym kontekście nasuwają się chociażby analogie z filmem Dziewczyna z perłą. Sama erotyka podobnie, jak śmierć, nie pojawia się na ekranie bezpośrednio, ale wprowadza się je na zasadzie elipsy. Innymi znaczącymi obrazami są okno, przez które bohaterowie nawzajem się sobie przyglądają, ściana rozdzielająca ich łóżka czy puste krzesło.

Jakie jest zatem dzieło Jane Campion? Jaśniejsza od gwiazd to film, który odwołuje się do wrażliwości odbiorcy i głęboko zapada w pamięć. Ma w sobie delikatność motyli, które żyją tylko trzy letnie dni.