Nosferatu. Symfonia grozy – film o erotycznym uroku zła

Tytuł: Nosferatu. Symfonia grozy

Rok produkcji: 1922

Reżyseria: Friedrich Wilhelm Murnau

Obsada: Max Schreck, Alexander Granach, Gustav von Wangenheim, Greta Schröder, Georg H. Schnell, John Gottowt, Gustav Botz, Max Nemetz, Wolfgang Heinz

Czas trwania: 1 godz. 34 min

Nosferatu. Symfonia grozy Friedricha Murnaua to film, który stworzył formalne podwaliny horroru. Jest to historia o istocie zła tkwiącego w nieokiełznanym erotyzmie, które fascynuje człowieka, a następnie doprowadza do zguby kulturę i cywilizację.

Nosferatu – od powieści do filmu

Murnau nakręcił film Nosferatu. Symfonię grozy w 1922 roku na podstawie powieści Brama Stokera, pt. Dracula. Co ciekawe, reżyser naruszył przy tym prawa autorskie do książki, za co jego dzieło w latach 20. całkowicie zniknęło z kin, a nawet nakazano zniszczenie wszystkich kopii utworu. Na szczęście utwór przetrwał do dnia dzisiejszego i współcześni widzowie nadal mogą go oglądać. Film Nosferatu… opowiada historię wampira ukrywającego się pod postacią hrabiego Orloka, który zamieszkuje upiorny zamek w Transylwanii. Do Orloka przybywa młody agent nieruchomości, Hutter, pragnący sprzedać mu dom w małym niemieckim miasteczku. Nosferatu z ochotą przyjmuje ofertę i udaje się we wskazane miejsce, ściągając na miasto zarazę i pomór. Tymczasem Hutter, który odkrył prawdziwe oblicze hrabiego, próbuje ostrzec i uratować swoją żonę przed nieszczęściem. Ellen ulega jednak magii wampira i oddaje się mu dobrowolnie, czym ratuje całą osadę od zguby i ostatecznie unicestwia wampira.

Nosferatu. Symfonia grozy – zło, które przychodzi z zewnątrz

Nosferatu – podróż przez Karpaty

Wampir w filmie Murnaua to oczywiście symbol zła, które niszczy cywilizację i kulturę. Znamienne, że Nosferatu przybywa do Europy zachodniej z zewnątrz – z dzikich Karpat, co oznacza, iż źródło destrukcji sytuuje się na peryferiach świata. Inaczej będzie natomiast w późniejszych horrorach, w których zło tkwi w samym środku zachodniej cywilizacji. Co więcej, Nosferatu przynależy do porządku nieokiełznanej natury. Murnau z rozmachem konstruuje obraz rozległych pejzaży – przestrzeni gór, Morza Czarnego, Rumunii i Słowacji.

Nosferatu to film, w którym owym plenerom dzikiej przyrody przeciwstawia reżyser uporządkowaną topografię miasta, symbolu europejskiej kultury. Mamy tu zatem do czynienia z przeświadczeniem, że zło wynika z przekroczenia niezrozumiałych i tajemniczych praw natury. Przyroda zdaje się emanować niekontrolowaną erupcją form odrażających i siejących zniszczenie. W filmie Nosferatu roi się od szczurów i pająków przenoszących zarazę, pojawia się również wątek badań naukowców nad zachowaniami mięsożernych roślin, z lubością pochłaniających owady. Budząca lęk zwierzęcość odsyła zatem do mrocznej strony ludzkiej natury – tego, co irracjonalne, dzikie i wyjęte spod kontroli rozumu.

Nosferatu – film o erotycznym uroku monstrum

Znamienne jest również, w jaki sposób Nosferatu dokonuje powszechnego zniszczenia. Otóż, hipnotyzuje on swoje ofiary, a następnie wysysa ich krew. Krew jest tu symbolem erotycznym, odnosi się bowiem do więzów rodzinnych – dziedziczenia tych samych genów przez kolejne pokolenia, przekazywanych w akcie seksualnym. Spożywanie ludzkiej krwi przez istotę wampiryczną symbolizuje erotykę perwersyjną, całkowicie uwolnioną od społecznych konwenansów. Szczególnie znaczące są tu końcowe sceny filmu Nosferatu, w których wampir uwodzi niewinną Ellen. Kamera pokazuje jedynie złowrogi cień zbliżającego się wampira, a następnie czarny zarys jego dłoni i pazurów lubieżnie przesuwających się po białej koszuli kobiety.

W jednym z końcowych ujęć widzimy Nosferatu klęczącego przy łóżku Ellen i niemal stopionego z nią w erotycznym uścisku. Kobiecie, zgodnie z zaleceniem z tajemnej księgi o czarach, udaje się zatrzymać wampira w sypialni aż do rana, dzięki czemu zostaje on unicestwiony, ale jednocześnie ona sama także ponosi śmierć. Monstrum, rozumiane jako swoboda bycia innym, również w sensie seksualnym, zostaje unicestwione i usunięte z miasta-cywilizacji.

Nosferatu. Symfonia grozy – ekspresjonizm i symbolika horroru

Nosferatu to film osadzony w poetyce niemieckiego ekspresjonizmu. Co ciekawe, w odróżnieniu od większości innych dzieł utrzymanych w tej stylistyce, główną przestrzenią filmu nie są jednak zdeformowane wnętrza, ale plenery. Natura zostaje tu w odpowiedni sposób wystylizowana, współtworząc nastrój grozy. Tajemniczość klimatu filmu buduje mistrzowska gra światłem – zwłaszcza w scenach nocnych – Murnau stosuje światłocień, rozświetlanie mroku dziwną metafizyczną poświatą, a także niczym na obrazach Rembrandta wyłanianie z przestrzeni tylko pojedynczych, znaczących rekwizytów. Wśród owych symbolicznych przedmiotów pojawiają się zegar z przerażającym szkieletem ludzkim, wybijający północ, tajemnicza księga o duchach i wampirach, świece czy trumny.

Nosferatu – cień wampira w metafizycznej poświacie

Bardzo istotne znaczenie dla filmu Nosferatu ma lustro – symbol kłopotów z tożsamością bohaterów. W lustrze przegląda się Hutter, studiując rzekome ugryzienia komarów na swojej szyi, będące w rzeczywistości śladami zębów Nosferatu. Zwierciadło jest także istotnym elementem wystroju małżeńskiej sypialni Hutterów – tuż przed pojawieniem się wampira odbija się w nim postać Ellen. Spoglądanie w lustro oznacza zgłębianie własnej podświadomości, próbę dotarcia do ukrytej prawdy o sobie.

W Nosferatu – filmie wyznaczającym kanon horroru – ważną rolę odgrywa również symboliczna przestrzeń wnętrz: zamek zamieszkiwany przez wampira, szpital psychiatryczny, w którym przebywa opętany przez wampira Knock, a także dolny pokład statku, jakim wampir podróżuje do niemieckiego miasteczka. Jest to przestrzeń zamknięta, labiryntowa i wielopoziomowa – podkreśla uwikłanie bohaterów w zło, jego podświadome oddziaływanie, a także zagrożenie popadnięcia w obłęd. Atmosferę grozy i metafizyczną aurę czasoprzestrzeni uzyskuje Murnau dzięki zastosowaniu taśmy negatywnej, dającej efekt białych postaci na czarnym tle. Reżyser wykorzystuje też zabieg wirażowania filmu, czyli koloryzowania poszczególnych partii na jedną barwę.

Murnau buduje ekspresjonistyczny kształt filmu Nosferatu przede wszystkim dzięki wprowadzeniu wampira Nosferatu, który stał się wzorem dla wszystkich późniejszych wyobrażeń wampirów. Jest to przerażająca wysoka postać z wytrzeszczonymi oczami, nienaturalnie długimi rękami i pazurami, szpiczastymi uszami oraz wysuniętymi kłami. Nosferatu jest postacią wyraźnie odhumanizowaną, to figura Innego – irracjonalnej i nieakceptowanej przez kulturę irracjonalnej siły.