„Rocco i jego bracia” – w imię rodziny

Tytuł: “Rocco i jego bracia” (“Rocco e i suoi fratelli”)

Rok produkcji: 1960

Reżyseria: Luchino Visconti

Obsada: Alain Delon, Renato Salvatori, Annie Girardot, Katina Paxinou, Claudia Cardinale,

„Rocco i jego bracia” to obraz kryzysu sycylijskiej rodziny przeprowadzającej się do Mediolanu w poszukiwaniu lepszego życia. Arcydzieło Luchino Viscontiego jest jednak nie tylko świadectwem społecznych przemian we Włoszech na przełomie lat 50. i 60., ale złożoną opowieścią o ludzkich wyborach pomiędzy lojalnością wobec klanu a indywidualną wizją własnego życia. Bogaty w odniesienia do światowej literatury film przedstawia te problemy przez pryzmat tragicznego miłosnego trójkąta, w którym główne role zagrali Alain Delon, Annie Girardot i Renato Salvatori.

„Rocco i jego bracia” – społeczny awans sycylijskiej rodziny

„Rocco i jego bracia” to monumentalne, ponad trzygodzinne dzieło, stanowiące ważne ogniwo w budowaniu pozycji Viscontiego jako jednego z najważniejszych światowych reżyserów. To opowieść o rodzinie Parondich z południowej prowincji Włoch (matce i jej pięciu synach), która po śmierci ojca postanawia porzucić uprawę ziemi i przenieść się do Mediolanu. Marzenia o lepszym życiu zderzają się z trudną rzeczywistością. Pomimo niełatwych początków każdy z braci próbuje urządzić się w wielkomiejskim świecie, ale społeczny awans i bogacenie się szybko doprowadzają do rozluźnienia rodzinnych więzi i obniżenia autorytetu matki – nestorki rodu (w tej roli (Katina Paxinou).

Najstarszy z rodziny, Vinzenzo, najszybciej wrasta w tkankę Mediolanu, żeni się z piękną, ale nieakceptowaną przez matkę Parondich Ginettą (Claudia Cardinale) i niemal odcina się od rodziny. Z kolei Simone (Renato Salvatori) i Rocco (Alain Delon) widzą swoją szansę w zawodowym boksie. Ten pierwszy upojony szybką karierą i dużymi pieniędzmi, traci zapał do treningów, natomiast jego miejsce zajmuje ambitny i zdyscyplinowany Rocco.

Sytuację komplikuje jednak Nadia (Annie Girardot), piękna i niezależna prostytutka, w której zakochują się obaj bracia. Kobieta postanawia dla Rocca zmienić swoje życie, ale ten w imię fałszywie pojętej solidarności, porzuca dziewczynę i oddaje ją w ręce Simone’a, co kończy się tragedią: w szale zazdrości mężczyzna morduje kochankę. Rocco nawet wówczas nie potrafi dostrzec zepsucia brata i postanawia ukryć jego zbrodnię, a także spłacić jego długi, zobowiązując się podpisać niewolniczy kontrakt na kolejne walki. Simone’a wydaje policji wstrząśnięty Ciro, czym przypieczętowuje ostateczne odcięcie od rodziny. Jedyną nadzieją na przyszłość jest dorastający Luca, którego być może czeka odmienny, szczęśliwszy los.

„Rocco i jego bracia” – erudycja Viscontiego

„Rocco i jego bracia” to iście monumentalne dzieło, w którym Visconti pokazał nie tylko swój narracyjny talent do budowania wielkiej społecznej i moralnej paraboli, ale także erudycję widoczną w uruchamianiu kulturowych i literackich kontekstów. Całość, nawiązująca budową do antycznej tragedii, została podzielona na pięć części, z których każda stanowi miniopowieść o jednym z braci. Sam tytuł filmu jest nawiązaniem do wielkiej powieści Thomasa Manna „Józef i jego bracia”, opartej na biblijnej historii sprzedanego Egipcjanom syna Jakuba i Racheli. Paralela pomiędzy Józefem a Rocco opiera się na swoistej odmienności tych postaci od reszty ludzi, ich nieprzeciętnej wrażliwości i zdolności przebaczania najgorszych krzywd. Wyraziste, starotestamentowe tropy nadają zaś dziełu sensy moralistyczne.

„Rocco i jego bracia” zawierają również aluzje do innych tekstów kultury, zwłaszcza do prozy Fiodora Dostojewskiego. Tragiczna historia miłosnego trójkąta przypomina mianowicie dzieje Rogożyna, księcia Myszkina i Nastajsji Filipownej. Zabójstwo Nadii, podobnie jak to ukazane w „Idiocie”, stanowi wyraz szaleńczego pragnienia całkowitego zawładnięcia przedmiotem miłowanego obiektu. Tylko martwa Nadia może należeć do Simone’a całkowicie, podobnie jak trup Nastasji nie może się już wymknąć Rogożynowi. Samo przywołanie prozy rosyjskiego pisarza stanowi wyraz zainteresowania reżysera ciemną stroną ludzkiej natury, podświadomych instynktów, namiętności i zbrodni. Dostojewski i Mann to jednak tylko najważniejsze konteksty tego filmu, w którym można odnaleźć ślady włoskich klasyków literatury, jak np. Giovanni Testori.

Przemiany społeczne w filmie „Rocco i jego bracia”

Na poziomie socjologicznym „Rocco i jego bracia” portretują społeczne procesy zachodzące we Włoszech od połowy lat 50. XX wieku. Masowa migracja ludności z ubogiego i rolniczego Południa do dużych miast miała ogromną skalę: prowincję opuściło ponad 2 miliony ludzi, co niosło ze sobą określone konsekwencje. Włochy przeobraziły się w nowoczesne, wysoko rozwinięte państwo, tradycyjny klasowy podział kraju uległ zatarciu, a wartości takie, jak przywiązanie do ziemi czy klanu straciły priorytetowe znaczenie dla awansujących w drabinie społecznej przybyszów. Los każdego z braci odzwierciedla różne scenariusze miejskiego życia: od prac fizycznych po wielką sportową karierę. Rozmaite są również przyjmowane przez poszczególnych bohaterów postawy: pragmatyzm, romantyzm, a nawet cyniczne wykorzystywanie innych ludzi i dążenie po trupach do celu. Rodzinny kryzys jest tu więc mikroobrazem całych Włoch – zwróceniem uwagi na cenę, jaką w sensie zbiorowym płaci się za dobrobyt.

Trudno jednak nie dostrzec, że problem jest niezwykle złożony. Bohaterowie (z wyjątkiem Rocco) nie tęsknią bowiem wcale za utraconą ziemią, a profity związane ze wzrostem komfortu raczej przewyższają w ich mniemaniu ewentualne straty. Co więcej, rozluźnienie więzi z matriarchalną rodziną daje im realną szansę na rozwinięcie własnego indywidualizmu i osobistych marzeń. Prawdziwym źródłem tragedii jest zaś nie wierność wobec klanu, ale źle pojęta solidarność, w imię której Rocco porzuca kobietę, którą kocha, a potem chroni jej mordercę.

Na naszych oczach dokonuje się więc pewne przewartościowanie: w finale niemal symboliczna postać Rosarii-matki zdradza drugie: ciemne i okrutne oblicze. Okazuje się ona nie tylko kochającą rodzicielką, której leży na sercu dobro synów, ale również strażniczką starego sycylijskiego porządku opartego na nierówności płci i usprawiedliwiającego honorowe zabójstwo. Postawienie rodziny w roli absolutu wymagającego najwyższej ofiary nie zwalnia jednak człowieka z moralnej odpowiedzialności za swoje czyny, dlatego decyzje Rocco budzą w widzu sprzeciw i niezrozumienie. Wyobrażamy sobie bowiem, że ta historia mogłaby się potoczyć zupełnie innym torem…

Literatura:

A. Garbicz, „Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż trzecia”, Kraków

„Kino klasyczne”, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej i R. Syski, Kraków 2012.