Siergiej Eisenstein – rewolucjonista kina

Siergiej Eisenstein

Słowem-kluczem do twórczości Eisensteina jest niewątpliwie „rewolucja” – rozumiana w kategoriach formalnych i światopoglądowych. Rozwiązania zastosowane przez wielkiego reżysera, zwłaszcza montaż intelektualny, istotnie przyczyniły się do rozwoju sztuki filmowej. Warto jednak pamiętać, że Eisensteinowi przyświecała również idea rewolucji komunistycznej, a jego dzieła były silnie osadzone w konkretnych radzieckich realiach i miały spełniać funkcję propagandowe.

Eisenstein – propaganda i awangarda

Siergiej Eisenstein urodził się w 1898 roku w Rydze. Pochodził z dobrze sytuowanej rodziny architekta, sam odebrał staranne wykształcenie i miał kontynuować rodzinną tradycję. Studia przerwał jednak na rzecz służby w Armii Czerwonej. Następnie zajął się scenografią i reżyserią teatralną. Szybko zainteresował się również kinem – jego pierwszym dziełem filmowym był Strajk (1924) o wyraźnych rysach propagandowych. Jednocześnie stanowił on jednak świetny film awangardowy, który został zauważony i doceniony przez krytykę. Kolejne dzieła reżysera – Pancernik Potiomkin (1925) i Październik (1927) były tyleż wybitne, co ideologiczne. Ich naczelne przesłanie stanowiła apoteoza rewolucji – buntu uciśnionego ludu wobec złej władzy. Filmy te otworzyły Eisensteinowi drogę do światowej kariery, w 1929 roku twórca wyjechał do Europy Zachodniej, a potem został zaproszony przez amerykańską wytwórnię Paramount.

Eisensteina montaż intelektualny

Najwybitniejszym osiągnięciem Siergieja Eisensteina w kinie było wynalezienie montażu intelektualnego, a więc umotywowanego psychologicznie zestawienia scen z różnych porządków (często scen wyraźnie kontrastowych). Celem owego montażu było wydobycie symbolicznych znaczeń danego wydarzenia. Dobrym przykładem ilustrującym metodę reżysera jest sekwencja ze Strajku, gdzie masakrę protestujących robotników pokazuje się równolegle ze sceną zarzynania wołu. Wynalazek ów jest autorskim dziełem Eisensteina i zapewnił mu trwałe miejsce w historii kina.

Siergiej Eisenstein – marksistowska masa i dialektyka

Trzeba pamiętać, że filmy Siergieja Eisensteina były wyraźnie inspirowane filozofią marksistowską. W jego dziełach z okresu przedwojennego nie znajdziemy pojedynczego bohatera, ale masę – naczelne pojęcie Marksa. Bohater zbiorowy – tłum stał się fascynacją reżysera, oczywiście był to tłum proletariacki. Co więcej, Eisenstein nawiązywał również do idei dziejowej dialektyki. Jednym z wymiarów słynnego montażu równoległego jest właśnie dialektyka: teza – antyteza – synteza, przełożona na język filmu: kadr – kadr kontrastowy – intelektualna synteza (wniosek).

Eisenstein – Pancernik Potiomkin i Październik

S. Eisenstein – Październik

Eisenstein nakręcił swój najwybitniejszy film z okazji dwudziestej rocznicy rewolucji 1905 roku. Jego fabuła obejmowała wydarzenia, jakie miały miejsce na Pancerniku Kniaź Potiomkin, czyli bunt załogi marynarskiej przeciw carskim dowódcom. Najsłynniejszą sceną pochodzącą z tego filmu jest masakra robotników na schodach odeskich, pokazana w serii drobnych wymownych sekwencji. Szczególnie przejmujące są zbliżenia pojedynczych ludzkich dramatów, jak słynne ujęcie wózka dziecięcego samotnie staczającego się po schodach.

Montaż intelektualny na szeroką skalę wykorzystał również Eisenstein w filmie Październik, nakręconym na 20. rocznicę rewolucji październikowej. Film był oczywiście podporządkowany zasadom propagandowym, znalazło się w nim wiele scen niezgodnych z historyczną prawdą, jak np. zbiorowy szturm tłumu na Pałac Zimowy. W 1929 roku Siergiej Eisenstein zrobił z kolei film mający uzasadniać stalinowską kolektywizację wsi – Stare i nowe.

Kryzys twórczy Eisensteina

Niestety Eisenstein, mistrz awangardy i nowatorstwa, nie odnalazł się w realiach Hollywoodu. Po nieudanym epizodzie amerykańskim udał się zatem do Meksyku, by tam szukać twórczych inspiracji. Próbował zrealizować film o historii tego kraju, przedsięwzięcie nie zostało jednak doprowadzone do końca. W 1932 roku Siergiej Eisenstein wrócił do Związku Radzieckiego, ale skupił się bardziej na działalności akademickiej. Początkowo nieufnie odnosił się reżyser do wprowadzenia dźwięku w kinie, jednak w 1939 roku nakręcił swój pierwszy film dźwiękowy – Aleksander Newski.

Eisenstein w okowach Stalina

Film Siergieja Eisensteina Iwan Groźny

Historyczne dzieło Aleksander Newski otworzyło Eisensteinowi wrota do łask Józefa Stalina. Monumentalny film o walce ludu Rusi z zakonem krzyżackim w XIII wieku miał stanowić paraboliczny obraz konfliktu rosyjsko-niemieckiego i zapowiedź rychłego zwycięstwa Rosji. Film zyskał uznanie w oczach dyktatora, a z równie entuzjastycznym przyjęciem spotkało się kolejne historyczne dzieło Eisensteina z 1944 roku – Iwan Groźny. Car miał uosabiać postać Stalina – ojca narodu, a jednocześnie mocnego przywódcy jednoczącego rozbity wewnętrznie naród. Kolejna część filmu – Iwan Groźny: Spisek bojarów z 1945 roku został jednak ostro skrytykowany przez Stalina. W tytułowej postaci dopatrzono się bowiem niezbyt krystalicznych rysów, jak okrucieństwo i despotyzm. Gwałtowna negatywna reakcja Stalina doprowadziła Eisensteina do zawału serca i poważnej choroby. Rok później reżyser doznał kolejnego ataku i zmarł.

Literatura:
Joanna Wojnicka, Kino Rosji carskiej i Związku Sowieckiego, [w:] Kino nieme, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2010.