„Rozważna i romantyczna” – dwie twarze kobiecości

 

Tytuł: Rozważna i romantyczna (Sense and Sensibility)

Rok produkcji: 1995

Reżyseria: Ang Lee

Obsada: Emma Thompson, Kate Winslet, Hugh Grant, Alan Rickman, Greg Wise, Gemma Jones, Emilie Francois, Harriet Walter i inni

 

 

Każda powieść Jane Austen to arcydzieło, stąd jej ekranizacja stanowi dla reżysera duże wyzwanie. Ang Lee sięgając po Rozważną i romantyczną stworzył film ciekawy, z plejadą wspaniałych aktorów i zwartą, dobrze skomponowaną akcją. Podobnie jak w tekście pierwowzoru na pierwszym planie znajdują się tu kobiety, a przede wszystkim relacja sióstr. Jednocześnie Rozważna i romantyczna została odczytana przez filtr współczesnej kultury, dlatego zawiera elementy feminizmu, ale inaczej niż Jane Austen – opowiada się po stronie romantycznej wizji świata i miłości.

Rozważna i romantyczna – adaptacja Jane Austen

Film Rozważna i romantyczna, adaptacja wydawałoby się brytyjskiej do szpiku kości powieści Jane Austen z 1811 roku, został nakręcony przez reżysera o tajwańskich korzeniach. Mogłoby się zatem wydawać, że efekt będzie dziwaczny, a jednak tak się nie stało – obraz Anga Lee to dobrze pomyślana całość ze świetnymi aktorskimi kreacjami i nienaruszonym dziedzictwem angielskiego imperium. Trzeba przyznać, że w dużej mierze było to możliwe za sprawą Emmy Thompson, autorki nagrodzonego Oscarem scenariusza do filmu, a także odtwórczyni głównej (nagrodzonej Złotym Globem i statuetką BAFTA) roli Elinor.

Dzieło zdobyło również Złoty Glob w kategorii najlepszego dramatu, a nagrodę BATFA oprócz Emmy Thompson otrzymała Kate Winslet za kreację drugoplanową oraz Ang Lee za najlepszy film. Reżysera odznaczono także Złotym Niedźwiedziem. Rozważna i romantyczna okazała się zatem wielkim kinowym sukcesem i została niezwykle ciepło przyjęta przez publiczność na całym świecie.

Rozważna i romantyczna – Jane Austen w obiektywie współczesności

Adaptacja powieści Rozważna i romantyczna na potrzeby filmu była oczywiście związana z poczynieniem pewnych zmian w stosunku do pierwowzoru tekstu Jane Austen, które okazały się bardzo wymowne. O ile bowiem wizja dziewiętnastowiecznej pisarki jest mocno osadzona w realizmie epoki i skupia się przede wszystkim na społecznym wymiarze sytuacji kobiety oraz małżeństwa, o tyle film eksponuje przede wszystkim romantyczne aspekty przedstawianej historii, choć zawiera też wyraźne feministyczne akcenty. Obraz Anga Lee trafnie zatem pokazuje współczesne kulturowe tendencje, a jednocześnie wyraźnie sięga po klisze kultury popularnej, przede wszystkim odwołując się do kina hollywoodzkiego.

Akcja Rozważnej i romantycznej rozgrywa się pod koniec XVIII wieku. Elinor, Marianna (Kate Winslet) i Małgorzata (Emilie Francois) to trzy siostry, które po śmierci ojca na skutek niekorzystnych zapisów w testamencie muszą wraz z matką opuścić rodzinny majątek ziemski w Norland i przenieść się do skromnego domku w innym hrabstwie ofiarowanego im przez zamożnego krewnego. Posiadłość rodziny Dashwood przypada tymczasem ich przyrodniemu bratu i jego żonie Fanny (Harriet Walter). Siostry cechuje zupełnie odmienne usposobienie: Elinor to stateczna, rozważna panna, która skrywa swoje uczucia pod maską spokoju i konwenansów, Marianna jest z kolei niezwykle żywą idealistką, rozkochaną w płomiennej literaturze i pogrążoną w marzeniach o wielkiej miłości.

Obie bohaterki z wzajemnością zakochują się w młodych, urodziwych mężczyznach: Elinor w bracie swojej szwagierki Edwardzie (Hugh Grant), zaś Marianna w przystojnym i szarmanckim panu Johnie Willoughby (Greg Wise). Obie też przeżywają bolesne miłosne rozczarowanie – choć zupełnie odmiennie je okazują: skromna Elinor ukrywa swoje uczucia, natomiast ekscentryczna Marianna cierpi niczym heroina ze słynnych romansów. Po wielu perypetiach ostatecznie sprawy układają się pomyślnie i obie siostry zostają szczęśliwymi mężatkami.

Film Anga Lee zdecydowanie bardziej niż powieść Jane Austen emanuje romantyzmem i sięga po charakterystyczne klisze zaczerpnięte z kultury popularnej. Willoughby w kinowej wersji to zatem romantyczny książę, który zjawia się na białym koniu i ratuje Mariannę z opresji, gdy ta skręca kostkę. Zdejmuje też pantofelek damy, by sprawdzić stan jej stopy, co jest nawiązaniem do baśni o Kopciuszku. W powieści Willoughby spotyka pannę Dashwood podczas pieszego spaceru i nie ma mowy o żadnym fizycznym kontakcie (oczywiście oprócz przyniesienia Marianny do domu).

Z kolei postać pułkownika Christophera Brandona (Alan Rickman), późniejszego męża bohaterki, jest budowana nie tylko na zasadzie opozycji do zdradliwego uwodziciela Willougby’ego, ale posiada też wyraźne cechy wspólne z owym kawalerem. Scena, w której przynosi on na rękach zmoczoną deszczem Mariannę (brakuje jej w powieści), jest wyraźnym powtórzeniem sytuacji z jej pierwszym obiektem miłości, co sugeruje, że Brandon posiada wszystkie zalety swojego konkurenta, a ponadto przewyższa go stałością uczuć, jakie żywi do ukochanej.

Rozważna i romantyczna – współczesna wizja męskości i kobiecości

Znamienne zatem, że film Rozważna i romantyczna przedstawia odmienną od Austen wizję męskości. Mamy tu do czynienia z koncepcją tak zwanego „nowego mężczyzny”, czyli nie chłodnego dżentelmena, którego atuty sprowadzają się do zalet intelektualnych (i oczywiście materialnych). “Nowy mężczyzna” jest niezwykle wrażliwy i uczuciowy, Edward na przykład bawi się z Margaret, pułkownik Brandon czyta zaś Mariannie poezję, a podczas jej choroby niemal mdleje z lęku o ukochaną.

Co zaś najbardziej znamienne, mężczyźni w filmowej wersji Rozważnej i romantycznej są niezwykle atrakcyjni fizycznie. Kobiety z kolei nie zwracają uwagi oszałamiającą urodą. Jest to istotny komunikat na temat kulturowej zmiany: męska fizyczność jest dla kobiet współcześnie znacznie ważniejsza niż dawniej. Jeśli zaś idzie o płeć piękną, zepchnięcie ich urody na dalszy plan sugeruje, że przymioty intelektualne kobiet wreszcie zyskują zasłużone uznanie. Mężczyźni są również znacznie bardziej wyidealizowani niż powieści Jane Austen, która niejednokrotnie operuje kąśliwą ironią w ich portretowaniu. Edward pomimo swojej dwuznacznej relacji z Elinor (mimo swoich zaręczyn z inną jawnie flirtuje z Elinor) jest znacznie wybielony, a pułkownik Brandon bardziej wielkoduszny niż w powieści.

Bohaterki – zarówno w książce jak i w filmie Rozważna i romantyczna – prezentują postawę aktywną, której najbardziej wyrazistą oznaką są ciągłe spacery dam oraz podejmowane przez nie podróże. Odnosi się to również do ich losu – Marianna i Elinor mimo że uwięzione w ciasnych ramach patriarchatu i zależne od mężczyzn, chcą same decydować o swoim życiu i podejmować decyzje. Szczególnie widać to na przykładzie Margaret, najmłodszej z sióstr, która korzystając z przywileju swojego dziecięcego wieku, snuje marzenia o dalekich podróżach, wspina się po drzewach i chowa pod stołem, gdy nie ma ochoty z kimś rozmawiać. Margaret nie podlega jeszcze wymogom społecznych konwenansów, jest więc wolna – stając się fantazmatem pełnego kobiecego wyzwolenia, do jakiego do dziś dążą współczesne kobiety.

Rozważna i romantyczna otwarcie krytykuje trudną sytuację słabszej płci w patriarchacie, czego najbardziej jaskrawym przykładem jest utrata własnego domu przez panią Dashwood i jej trzy córki na rzecz męskiego dziedzica. W tym względzie ostrze filmu jest wyraźniejsze niż w powieści. Książka przedstawia bowiem znacznie bardziej skomplikowaną wersję wypadków, za sprawą których dochodzi do odziedziczenia Norland przez brata panien Dashwood. W tym względzie film Rozważna i romantyczna zawiera akcenty feministyczne, stając się wypowiedzią na temat niskiej pozycji kobiety w społeczeństwie.

Umiarkowany feminizm Rozważnej i romantycznej

Feminizm Rozważnej i romantycznej nie jest jednak bardzo radykalny. Obok krytyki patriarchalnych wzorców znajdujemy bowiem wizję świata, w którym miłość jawi się jako najważniejsza ludzka potrzeba. Mężczyzna staje się dopełnieniem kobiecej osobowości i jej stabilnym oparciem. Pod tym względem znacząca jest historia Marianny nieco inaczej pokazana w filmie niż w książce.

W powieści choroba bohaterki staje się metaforą „romantycznej gorączki”, która może doprowadzić kobietę do zguby. Marianna budzi się z maligny jako inna osoba – dojrzała, świadoma siebie, a przede wszystkim gotowa na samodzielne życie, choć oczywiście w granicach kobiecej wspólnoty. Szczególna więź Marianny i Elinor, a także ich relacja z matką zostają akurat bardzo trafnie odtworzone w filmie.

Z kolei miłość do Brandona nie jest w powieści Austen prostym substytutem uczucia do Willoughby’ego. Wręcz przeciwnie, Marianna wychodzi za pułkownika z rozsądku i sympatii, a miłość pojawia się dopiero później. Ślub tej pary nie jest punktem kulminacyjnym historii, ale zostaje wspomniany jedynie w kilku słowach. Zupełnie inaczej jest w filmie, który wyraźnie korzysta tu z wzorców hollywoodzkiego romansu.

Pułkownik Brandon jawi się jako wybawca Marianny, co zapowiada już scena z początkowych partii filmu, w której mężczyzna użycza dziewczynie swojego noża, by ta po bezskutecznych próbach mogła odciąć twardą trzcinę – to dzięki pułkownikowi w przyszłości bohaterka uwolni się od bolesnej przeszłości. Nóż jako wymowny symbol falliczny odsyła do głębokich kobiecych pragnień, a także jest oznaką męskiej siły. Gdy Marianna wraca do zdrowia po chorobie, pułkownik szybko zdobywa jej serce, by następnie poprowadzić ukochaną do ołtarza.

Z kolei Willoughby z żalem obserwuje ze wzgórza dom, w którym Marianna mieszka ze swoim mężem, co można odczytywać jako jego nieukojony ból po stracie miłości. Tymczasem Jane Austen ironicznie opisuje płytki żal tego dżentelmena: „Nie należy jednak sądzić, że został niepocieszony, że stronił od towarzystwa, że trwał całe życie w smutku czy że serce mu pękło – nic podobnego. Wiódł życie bujne, a często wesołe” – komentuje narratorka.

Rozważna czy romantyczna?

Adaptacja powieści Rozważna i romantyczna jest zatem znacznie bardziej romantyczna w duchu niż jej pierwowzór, mimo to wydaje się filmem bardzo udanym. Sama pisarka, której wyraźnie bliższe było realistyczno-ironiczne podejście do życia, nie dyskredytowała ostatecznie żadnej z postaw: ani rozsądku ani romantyzmu. Szukała raczej złotego środka pomiędzy nimi, czego wyrazem stała się metamorfoza głównych bohaterek: Marianna odnajduje w sobie dojrzałość i rozwagę, a stateczna Elinor ujawnia ogromne pokłady romantyzmu, a nawet nie panuje nad sobą, gdy Edward zjawia się, by poprosić ją o rękę.

Wielu krytyków wskazywało ów romantyzm adaptacji Anga Lee jako wadę: sprzeniewierzenie wobec tekstu Austen oraz bierne kopiowanie kodu love story. Być może jednak takie podejście do miłości jest bliższe współczesnemu widzowi, a zwłaszcza kobietom – swobodny wybór życiowego partnera stał się bowiem jedną z fundamentalnych zmian współczesnej kultury, co w dużej mierze uwolniło ją od brzemienia interesowności.

Ponadto negacja wszelkich przejawów wzorca historii miłosnej wydaje się sprzeczna z duchem prozy Jane Austen, która choć tworzyła „antyromanse” to jednak zawsze o miłości, a co więcej gorąco walczyła z krzywdzącym podziałem na literaturę wysoką i niską. Tę drugą za jej czasów stanowiły powieści (!) pogardliwie traktowane jako czytadła dla panien o niewyrobionym guście. W postmodernistycznym utworze elitarne ulega jednak przemieszaniu z masowym, dając w tym wypadku bardzo zadowalający efekt.

Literatura:

A. Niemczyńska, Kino kobiet? Pomiędzy romantyzmem a feminizmem – adaptacje powieści Jane Austen lat dziewięćdziesiątych, Kraków 2011.