Kino skandynawskie – poetycki język filmu
Gdy zmysły grają z Gretą Garbo, 1924 r.
To właśnie w Skandynawii narodziło się pojęcie szkoły filmowej, czyli kierunku w kinematografii, charakteryzującego się spójnym programem i określoną techniką wyrazu. Kino skandynawskie wyróżnia się na tle innych mocnym osadzeniem w północnych korzeniach. U jego podstaw legła bowiem inspiracja sztuką ludową, mitologią Skandynawii, a także pięknem natury dzikiej Północy.
Kino skandynawskie mogło się rozwinąć dzięki I wojnie światowej, ponieważ nie musiało ono wówczas silnie konkurować z rynkiem droższych filmów amerykańskich. Prototypem szwedzkiej szkoły filmowej był film duński, rozwijający się jeszcze przed 1914 rokiem. Skupiał się on wokół wytwórni Nordisk, a do jego czołowych twórców należeli August Blom, Forest Holger-Madsen czy Benjamin Christensen. Najwybitniejszym artystą duńskiego kina był jednak nieco osobny Carl Theodor Dreyer, autor takich dzieł, jak np. Kartki z księgi Szatana (1919) lub Wdowa po pastorze (1920).
Carl Theodor Dreyer poruszał w swoich filmach problematykę moralistyczną i słynął z konstruowania głębokich kobiecych portretów. Tak było np. w filmie Będziesz szanował żonę swoją, zrealizowanym w poetyce kammerspiel. Utwór opowiadał dramatyczną historię kobiety dręczonej przez męża-tyrana. Z kolei Męczeństwo Joanny d’Arc (1926) Dreyera to wielkie dzieło, w którym reżyser skupił się na samym procesie świętej Francuzki i jej męczeńskiej śmierci. Wyeksponował tu szczególnie paradoksalność sytuacji świętej skazanej na stos przez kościół. Największym osiągnięciem Dreyera była tu zaś specyficzna poetyka filmu, zwana „metafizycznym realizmem”.
Kino szwedzkie, a dokładnie Szwedzka Szkoła Filmowa, zaczęło się zaś rozwijać od 1913 roku, a jego twórcy produkowali filmy w wytwórni Svenska, należącej do Charlesa Magnussona, pioniera szwedzkiego filmu. Głównymi reżyserami byli Victor Sjöström oraz Mauritz Stiller. Pierwszym zaś znaczącym dziełem szkoły był Terje vigen Sjöströma, na podstawie poematu Henrika Ibsena. Istotnym utworem byli również Banici, czyli historia wdowy, która ze swoim ukochanym – zbiegłym więźniem – ucieka w góry. Bardzo ważną funkcję odgrywa tu natura, pełniąca funkcję samodzielnego bohatera filmu.
Kino skandynawskie – Selma Lagerlöf i znani dramaturdzy
Twórcy kina szwedzkiego bardzo często kręcili swoje utwory na podstawie prozy Selmy Lagerlöf. Pisała ona romantyczne sagi w oparciu o podania ludowe. W jej prozie można odnaleźć inspiracje mistyczne, a także naturalizm, odrębny od naturalizmu europejskiego. Drugim źródłem inspiracji dla kina skandynawskiego były dzieła Artura Strindberga i innych dramatopisarzy. Wśród ekranizacji powieści Lagerlöf warto wymienić Dziewczynę z torfowisk, Głos przodków i Karin, córkę Ingmara Sjöströma.
Najdoskonalszym jednak dziełem w tym zakresie był słynny Furman śmierci z 1920 roku. To archetypowa historia o woźnicy dręczącym swoją rodzinę, który pod wpływem śmierci młodej dziewczyny przechodzi przemianę. Pojawiły się tu efektowne rozwiązania techniczne, jak zdjęcia trickowe, kompozycja szkatułkowa, liczne retrospekcje i mistrzowsko wykorzystywane oświetlenie, nawiązujące do obrazów Rembrandta.
Wśród dzieł Stillera trzeba na pewno wymienić Skarb rodu Arne (1919), będący opowieścią osadzoną w okresie renesansu, w której naczelną rolę odgrywa romantyczny, śnieżny pejzaż północy. Historia miłości oficera szkockiej armii do młodej córki pastora, zamordowanego i ograbionego właśnie przez owego młodzieńca, jest etycznym dramatem postaw moralnych. Istotne były również takie filmy Stillera, jak Stare zamczysko i Gösta Berling (Gdy zmysły grają) z debiutancką rolą Grety Garbo.
Kino skandynawskie po raz pierwszy wprowadziło na wielki ekran poetycki przekaz. Jego twórcy skupili się przede wszystkim na życiu wewnętrznym człowieka i jego wymiarze metafizycznym. Po dziełach Stillera i Sjöströma jednak kino szwedzkie przechodziła poważny kryzys i odzyskało swoją wielkość dopiero na przełomie lat 50. i 60. XX wieku, w wielkich filmach Ingmara Bergmana.
Literatura:
Kino nieme, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2010.
