Top 15 – polskie reżyserki filmowe
Wprowadzają do kina kobiecą perspektywę widzenia. Realizują filmy odważne, bezkompromisowe i zapadające w pamięć. Często sięgają po tematy tabu, by je oswoić i uwolnić od lęku.
Polskie reżyserki filmowe to postaci kina, z których na pewno możemy być dumni – począwszy od Wandy Jakubowskiej, pierwszej wielkiej ikony rodzimego filmu, po najmłodsze przedstawicielki tej profesji. Oczywiście stanowią one zdecydowaną mniejszość wśród ludzi filmu, a ich droga na szczyt ze względu na płeć jest znacznie utrudniona. W PRL-u pomimo oficjalnego równouprawnienia zespoły filmowe rzadko decydowały się na powierzenie kobietom środków na realizacje filmów. Szczególnie pierwsze powojenne reżyserki musiały zmagać się z ogromnymi oporami środowiska, by móc wykonywać zawód, który wybrały. Spośród kobiet kończących wydział reżyserski jedynie nielicznym udało się przebić do pozycji pierwszego reżysera. Jeśli nawet pozostawały w świecie kina, najczęściej piastowały stanowiska operatorów, scenarzystów, czasami drugiego reżysera.
Niemal powszechnym zjawiskiem była praca polskich reżyserek w tandemach z małżonkami. W takim duecie na zawsze pozostała Ewa Petelska (jako żona Czesława Petelskiego), ale również twórczynie, które wybiły się na samodzielną drogę, zaczynały od współpracy ze swoimi partnerami życiowymi. Tak było w wypadku Barbary Sass (jej mąż Wiesław Zdort był operatorem filmowym) czy nawet Agnieszki Holland (pracowała z mężem Laco Adamikiem). Absolwentki reżyserii filmowej długo realizowały specyficzny kierunek kariery. Oprócz zawodów „okołofilmowych” powierzano im reżyserię filmów dokumentalnych lub kina dziecięcego – to w tych obszarach zaistniało najwięcej kobiet. Najbardziej szczelne okazały się zaś drzwi filmu fabularnego, ze względu na jego popularność i duże profity finansowe.
Obecnie droga polskich reżyserek filmowych jest dużo łatwiejsza, jednak, podobnie jak na całym świecie, również i w Polsce pozycję kobiety i mężczyzny wśród twórców kina dzieli jeszcze przepaść. Szczególnie wymowną inicjatywą w tym kontekście jest powstanie Stowarzyszenia Kobiet Filmowców Polskich, które spotkało się ze sprzeciwem Stowarzyszenia Filmowców Polskich.
Polskie reżyserki filmowe
1. Wanda Jakubowska (1907 – 1988)
Wanda Jakubowska to legenda wśród polskich reżyserek filmowych. Swoją karierę zaczynała jeszcze przed wojną, jednak jej filmowy debiut – Nad Niemnem (z główną rolą Elżbiety Barszczewskiej) – miał mieć swoją premierę we wrześniu 1939 roku, a w czasie okupacji niestety zaginął. W czasie II wojny światowej Jakubowska była więźniarką obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, a te tragiczne doświadczenia wykorzystała w swoim wielkim dziele Ostatni etap (1947). Film zrobił karierę na skalę światową – okazał się obrazem, który zainicjował w międzynarodowym kinie temat holocaustu. Choć reżyserka była zadeklarowaną komunistką i w jej filmie obecne są elementy propagandowe, nie umniejsza to artystycznej wartości obrazu.
Jakubowska obok kina wielkiej historii zasłynęła również z udanej adaptacji fantastycznej prozy Janusza Korczaka Król Maciuś I (1957), traktującym o dziesięcioletnim władcy fikcyjnego państwa. Reżyserka uczestniczyła w organizacji polskich zespołów filmowych, była wykładowczynią w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi, a także Laureatką licznych nagród państwowych.
2. Agnieszka Holland (ur. 1948)
Agnieszka Holland to bez wątpienia najbardziej znana polska reżyserka filmowa. Ma na swoim koncie aż dwie nominacje do Oscara, za filmy Gorzkie żniwa (1985) i W ciemności (2011). Angażowała się również w produkcje serialowe HBO, jak Dziecko Rosemary i House of Cards. W 2016 roku wyreżyserowała dobrze przyjęty przez recenzentów Pokot na podstawie prozy Olgi Tokarczuk.
Agnieszka Holland, absolwentka Wydziału Filmowego i Telewizyjnego FAMU w Pradze (nie przyjęto jej do łódzkiej filmówki z powodów politycznych), swoją karierę zaczynała w Zespole Filmowym „X”, kierowanym przez Andrzeja Wajdę. Dość szybko dorobiła się stanowiska II reżysera, jednak o samodzielny debiut musiała walczyć. Wszystkie jej projekty odrzucano, co sama skwitowała wymownie: „Przede wszystkim byłam kobietą, co od razu stawia człowieka w gorszej sytuacji”. Co ciekawe, Wajda kręcąc Człowieka z marmuru, zatrudnił Holland jako asystentkę, która bezpośrednio doradzała Krystynie Jandzie w kreowaniu postaci Agnieszki. Sama postać wyraźnie koresponduje z reżyserką – odsyła do niej nie tylko imię i sposób bycia bohaterki, ale też jej zamiłowanie do jeansowych strojów, z czego w tamtym czasie słynęła późniejsza autorka W ciemności. Ostatecznie Holland zaistniała na ekranie filmem Wieczór u Abdona (1975). Jednak drzwi do kina wielkiej historii otworzyła jej Gorączka (1980) nakręcona na podstawie powieści Andrzeja Struga Dzieje jednego pocisku.
3. Barbara Sass-Zdort (1936 – 2015)
Barbara Sass należała do wybitnych polskich reżyserek. Zmarła w 2015 roku pozostawiając po sobie bogatą filmografię. Nakręciła między innymi Do przerwy 0:1 (1969) na podstawie kultowej młodzieżowej powieści Adama Bahdaja. Sięgała po adaptacje prozy Poli Gojawiczyńskiej: Rajska jabłoń (1985), Dziewczęta z Nowolipek (1985). Jej ostatnim filmem był obraz W imieniu diabła (2012).
Jako reżyserka filmów pełnometrażowych zadebiutowała dość późno, po czterdziestce, dokładnie w 1980 roku, dziełem Bez miłości. Za to niemal od razu zdobyła publiczność w wielkim stylu. Kolejne filmy powstawały bardzo szybko i zakreśliły charakterystyczną dla twórczości Barbary Sass perspektywę kobiecą. Wspomniany już obraz wspólnie z Debiutantką (1981) i Krzykiem (1982) tworzą trylogię opowiadającą o problemach kobiet, które w swojej realizacji zawodowej napotykają rozmaite systemowe przeszkody. W głównych rolach reżyserka obsadziła Dorotę Stalińską, a cykl podsumowywała Historia niemoralna (1990). Na planie tworzyła duet ze swoim mężem, autorem zdjęć, Wiesławem Zdortem, z którym miała dwóch synów.
4. Ewa Petelska (1920 – 2013)
Ewa Petelska jest znana przede wszystkim z twórczego tandemu z mężem – Czesławem Petelskim. Wspólnie zrealizowali wiele filmów wojennych i historycznych, również seriali. Można tu wymienić Wraki, Kamienne niebo, Jarzębinę czerwoną. Do udanych pozycji należą również ich dramaty psychologiczne, np. Bilet powrotny (1978). Kręcili swoje dzieła od 1950 roku aż po lata 80. Ostatnim wyreżyserowanym przez ten duet obrazem był film Kim jest ten człowiek (1984). Ewa Petelska często pisała scenariusze do filmów, a czasami jej autorstwo lub współpraca nie były odnotowywanie przy okazji premiery, jak w wypadku Bazy ludzi umarłych.
Biografia reżyserki jest bardzo ciekawa. Urodzona w 1920 roku w czasie wojny pracowała przy administracyjnej obsłudze lotniska w Białej Podlaskiej. Wyszła też wówczas za mąż za Leona Głowackiego, z którym wspólnie działała w konspiracji. Zaraz po wojnie pracowała jako redaktorka i dziennikarka w prasie i w radio. Studia Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi rozpoczęła w 1948 roku w wieku 28 lat. Ze związku z Czesławem Petelskim przyszedł na świat syn Janusz, dzisiaj również reżyser.
5. Magdalena Łazarkiewicz (ur. 1954)
Magdalena Łazarkiewicz, siostra Agnieszki Holland, to również znana polska reżyserka. Zrealizowała między innymi Białe małżeństwo (1993) na podstawie dramatu Tadeusza Różewicza czy Na koniec świata (1999) z Justyną Steczkowską i Aleksandrem Domogarowem w rolach głównych. Łazarkiewicz jest również autorką znanego serialu TV – Głęboka woda.
Na planie od początku kariery pracowała ze swoim mężem Piotrem Łazarkiewiczem. Zadebiutowała filmem o bardzo kobiecej tematyce Przez dotyk (1985). W latach 90. jej twórczość należała do nurtu tak zwanego „kontrkina” poszukującego własnego odrębnego języka. Znajdowało to wyraz w skupieniu na bohaterkach kobiecych i ich rozmaitych relacjach (matka-córka, przyjaciółki, dojrzewające dziewczęta) w odwrocie od charakterystycznego dla polskiego filmu związku z tematyką społeczną i polityką. W rodzinnym trio (wraz z Agnieszką Holland i jej córką Katarzyną Adamik) zrealizowała serial political fiction Ekipa.
6. Dorota Kędzierzawska (ur. 1957)
Dorota Kędzierzawska to autorka, która porusza w swoich filmach problematykę społeczną i psychologiczną. Bardzo często bohaterem jej dzieł jest dziecko – bezbronne w starciu z bezdusznym światem i losem. Do najgłośniejszych obrazów Kędzierzawskiej należą Nic (1998), Jestem (2005) czy Jutro będzie lepiej (2010).
Pasję do kina, a także zainteresowanie tematyką dziecięcą „wyssała z mlekiem matki”, którą była Jadwiga Kędzierzawska, również reżyserka związana ze Studiem Małych Form Filmowych Se-ma-for. Jako dziecko Dorota Kędzierzawska była częstym gościem na planie, kiedy jej matka pracowała, i bardzo szybko uczyła się podstaw zawodu. Jej styl (podobnie jak Jadwigi) nawiązuje do radzieckiej szkoły filmowej spod znaku Andrieja Tarkowskiego, co jest widoczne zwłaszcza w zamiłowaniu do długich ujęć. Często tematyką dziecięcego kina reżyserki jest porzucenie małego bohatera i niedostatek rodzicielskiej miłości. Na planie pracuje w duecie z mężem Arturem Reinhartem, operatorem filmowym i montażystą.
7. Maria Kaniewska (1911 – 2005)
Maria Kaniewska to klasyczne nazwisko związane z polskim kinem dla dzieci i młodzieży. Urodzona w 1911 roku reżyserka dzieciństwo spędziła w Moskwie, a do Polski przyjechała wraz z rodzicami w 1921 roku. Droga do twórczości filmowej wiodła ją przez aktorstwo teatralne. Po wojnie zagrała w Ostatnim etapie Wandy Jakubowskiej, a potem została jej asystentką na Wydziale Reżyserii PWSF. W późniejszym okresie piastowała również stanowisko dziekana Wydziału Aktorskiego PWSF.
Jako reżyserka zasłynęła z adaptacji prozy Kornela Makuszyńskiego. Awantura o Basię (1959) i Szatan z siódmej klasy (1960) zostały nagrodzone na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci w Wenecji. Kaniewska uważała, że kluczem do udanej adaptacji jest zachowanie pierwszego wrażenia, jakie czytelnik zwykle doznaje podczas lektury. Co ciekawe, reżyserka odkryła dla kina Polę Raksę, angażując ją do roli Wandy Gąsowskiej w Szatanie…. Świetnymi ekranizacjami Kaniewskiej były również Panienka z okienka i Pierścień księżnej Anny, gdzie wiernie potrafiła oddać realia epoki. Ostatni jej film to Zaczarowane podwórko (1974). W 2004 roku Kaniewska wydała książkę wspomnieniową pt. Utrwalone na czułej kliszy.
8. Anna Sokołowska (1933 – 2016)
Anna Sokołowska podobnie jak Kaniewska związała swoja karierę z filmem dla dzieci i młodzieży. Zaczynała zresztą jako współpracowniczka Kaniewskiej (druga reżyser) na planie Awantury o Basię, Szatana z siódmej klasy i Komediantów. Ona również pracowała wspólnie z mężem, Jackiem Korcellim, operatorem filmowym. Zadebiutowała obrazem Wielka, większa i największa (1963) na podstawie powieści Jerzego Broszkiewicza. Późniejsze utwory reżyserki nie mieściły się już w konwencji kina przygodowego, ale psychologicznego, analizującego problemy dzieci i młodzieży.
Taka była opowiadająca o zbuntowanej nastolatce Beata (1964) na podstawie powieści Gdzie jesteś Małgorzato? Mariana Bielickiego. W głównej roli wystąpiła Pola Raksa, która miała okazję pokazać tu pełnię swojego talentu. Sokołowska zasłynęła również z udanych ekranizacji prozy Ireny Jurgielewiczowej (Inna) oraz Małgorzaty Musierowicz z cyklu Jeżycjada: Kłamczucha (1982), ESD (1986) na podstawie Idy sierpniowej i Kwiatu kalafiora.
9. Ewa Kruk (1944 – 2005)
Ewa Kruk to dziś niemal całkowicie zapomniana polska reżyserka, której karierę przerwała nieprzychylna opinia Komisji Kolaudacyjnej w 1977 roku na temat jej filmu Palace Hotel na podstawie prozy i scenariusza Stanisława Dygata. Urodzona w 1944 roku Krukówna studiowała jako jedna z dwóch kobiet na roku – między innymi z Markiem Piwowskim. Zaczynała od kręcenia filmów dokumentalnych, w czym szybko osiągnęła biegłość i zdobywała nagrody. Za Sezon (1972) otrzymała Nagrodę Klubu Krytyki Filmowej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Nazywano ją „Piwowskim w spódnicy”.
Koncentrowała się na obrazie zderzenia miasta i wsi oraz ich odmiennych tradycji, kultury i stylu życia, jak np. w telewizyjnym filmie Koniec babiego lata. Podstawą scenariusza Palace Hotel była autobiograficzna proza Dygata: Dworzec w Monachium, Karnawał i Jezioro Bodeńskie. Na film spadła jednak fala krytyki związana z rzekomo nieprawdziwym obrazem okupacji w Polsce. Zarzucono reżyserce, że jej obraz jest nie dość martyrologiczny i grożono nawet procesem sądowym. W rezultacie Ewa Kruk, dobrze zapowiadająca się reżyserka, opuściła Polskę. Wraz z mężem Paulem Grangerem zamieszkała we Francji, gdzie sporadycznie kręciła filmy dokumentalne.
10. Maria Zmarz-Koczanowicz (ur. 1954)
Maria Zmarz-Koczanowicz to polska reżyserka, członkini Gildii Reżyserów Polskich. Tworzy głównie filmy dokumentalne, jak np. Gruba (2017) o pracownicach kopalni węgla kamiennego. Wśród fabuł reżyserki warto wymienić Wierę Gran (2012), traktujący o znanej żydowskiej pieśniarce. Maria Zmarz-Koczanowicz została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi w dokumentowaniu Marca’68. W kręgu tej problematyki osadzony jest np. Dworzec Gdański.
11. Magdalena Piekorz (ur. 1974)
Magdalena Piekorz to wybitna polska reżyserka, która tworzy filmy poruszające i niezapomniane. W swoich dwóch najsłynniejszych obrazach Pręgi (2004) i Zbliżenia (2014) – skupia się na trudnych doświadczeniach macierzyństwa i ojcostwa. Istotnym filmem Piekorz jest również Senność (2008) na podstawie prozy Wojciecha Kuczoka.
Reżyserka ukończyła Wydział Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego. Zaczynała od filmów dokumentalnych, np. Franciszkański spontan (1998). Zajmuje się także reżyserią sztuk teatralnych. W swojej twórczości filmowej stworzyła artystyczny tercet, do którego należą scenarzysta Wojciech Kuczok i operator Marcin Koszałka. Obecnie jest dyrektorem artystycznym Teatru im. Adama Mickiewicza w Częstochowie.
12. Małgorzata Szumowska (ur. 1973)
Małgorzata Szumowska to polska reżyserka, która zdobywa międzynarodowe uznanie. Sławę przyniósł jej głośny i jednocześnie kontrowersyjny film Sponsoring (2011) z Juliette Binoche w roli głównej. Tabu złamała Szumowska również w filmie W imię… (2013). Jej najwybitniejszym dziełem jest Body/Ciało (2015), za który reżyserka otrzymała Srebrnego Niedźwiedzia w Berlinie.
Szumowska wywodzi się z rodziny o tradycjach filmowych. Jej ojciec, Maciej Szumowski, był reżyserem filmów dokumentalnych. Z kolei matka reżyserki, Dorota Terakowska była znaną pisarką. Córka na podstawie jej powieści Ono w 2004 roku zrealizowała film o tym samym tytule. Z kolei 33 sceny z życia (2008) miały charakter autobiograficzny – reżyserka poruszyła tu temat śmierci swoich rodziców i doświadczenie rozpadu małżeństwa.
13. Joanna Kos-Krauze (ur. 1972)
Joanna Kos-Krauze to reżyserka, która zaczynała tworzyć filmy fabularne razem ze swoim mężem, Krzysztofem Krauze. Do ich wspólnych wybitnych obrazów należą Mój Nikifor (2000), Plac Zbawiciela (2006) i Papusza (2013). W 2017 roku zrealizowała film Ptaki śpiewają w Kigali, traktujący o ludobójstwie podczas wojny plemion w Rwandzie.
Reżyserka zaczynała od kręcenia reklam i filmów dokumentalnych. Zajmuje się również scenopisarstwem. Obecnie jest członkinią zarządu Gildii Reżyserów Polskich.
14. Maria Sadowska (ur. 1976)
Maria Sadowska – wokalistka i reżyserka filmowa, w ostatnich latach zdobyła popularność jako autorka kina kobiecego. Do jej wielkich sukcesów należą filmy Dzień kobiet (2012) oraz Sztuka kochania. Historia Michaliny Wisłockiej (2017) z Magdaleną Boczarską w roli legendarnej polskiej seksuolog.
Dzień kobiet nazwano „feministycznym westernem”. Co ciekawe, w wywiadzie Sadowska przyznała, że dystrybutor jednego z jej filmów zakazał jej używania podczas promocji obrazu słowa „feminizm” lub sformułowania, że „film jest o kobietach”…. Sadowska w swojej twórczości skupia się nie tylko na indywidualnych doświadczeniach bohaterek (również w sferze seksualnej), ale również ich funkcjonowaniu w szerszym systemie, np. modelu korporacyjnym.
15. Katarzyna Rosłaniec (ur. 1980)
Katarzyna Rosłaniec to reżyserka, która zadebiutowała głośnym filmem Galerianki (2009), traktującym o prostytucji nastoletnich dziewczynek. Jej obraz Bejbi blues (2012) został zaś nagrodzony Kryształowym Niedźwiedziem w Berlinie.
Podobnie jak inne reżyserki jej pokolenia realizuje kino autorskie i niezależne. Jest również scenarzystką. W swojej twórczości prowokuje, wzbudza skrajne emocje i nakłania do zadawania pytań.
Literatura:
M. Talarczyk-Gubała, Biały mazur. Kino kobiet w polskiej kinematografii, Poznań 2013.
