Victor Sjöström – prekursor filmowej metafizyki

Victor Sjöström

Victor Sjöström to obok Mauritza Stillera główny prekursor Szwedzkiej Szkoły Filmowej powstałej w okresie I wojnie światowej. Pozostawił po sobie dzieła niezwykłe, odwołujące się do skandynawskiej mitologii, dzikiej przyrody Północy, a przede wszystkim metafizyki. Śmierć, miłość, moralna odpowiedzialność – to główne tematy poruszane przez szwedzkiego reżysera.

Victor Sjöström – teatr, aktorstwo i film

Victor Sjöström urodził się w 1879 roku w Szwecji (na terenie Wermlandii), wczesne dzieciństwo spędził z rodziną w Stanach Zjednoczonych, po śmierci matki wrócił zaś do rodzinnego kraju. W wieku siedemnastu lat rozpoczął pracę w teatrze w Helsinkach jako aktor i właśnie aktorstwo stało się jedną z jego największych pasji. Co ciekawe, Sjöström wystąpił w większości własnych filmów, pojawiał się również u Mauritza Stillera, a swoją karierę i przygodę z filmem zakończył w symboliczny sposób rolą profesora Borga w głośnym filmie Ingmara Bergmana, Tam gdzie rosną poziomki (1957).

Film Victora Sjöströma Terje Vigen

Niemal równolegle z teatrem reżyser rozpoczął swoją przygodę z kinem, w 1912 roku związał się bowiem z dużą szwedzką wytwórnią filmową Magnussona – Svenska Bio. W realizowanych przez Sjöströma dziełach szybko zaznaczyła się jego oryginalność: uwrażliwienie na problematykę moralno-egzystencjalną oraz przeniesienie scenerii w malownicze plenery szwedzkiej przyrody. Pierwszym zauważonym przez krytykę filmem reżysera była Ingeborg Holm z 1913 roku, wzruszająca historia kobiety, która po śmierci męża zostaje pozbawiona dzieci i popada w chorobę psychiczną. Inne znaczące dzieła z wczesnego okresu to również Morskie sępy (1916) i Terje Vigen. Sjöström w nowatorski sposób potraktował w nich naturę – nie tylko jako scenerię wydarzeń, ale także współtwórcę filmowego nastroju i emocji bohaterów.

Victor Sjöström – skandynawscy dramaturdzy i adaptacje powieści Selmy Lagerlöf

Reżyser dość wcześnie sięgnął w swoich dziełach po inspiracje literackie. Początkowo były to sztuki znanych skandynawskich dramaturgów, jak Johann Sigurjonsson. W 1917 roku Sjöström na podstawie jego dramatu zrealizował film Banici (znany również jako Ejvind z gór i jego żona). Była to melodramatyczna historia dwojga kochanków, którzy zostają zmuszeni do ucieczki w góry, gdzie najpierw śmierć ponosi ich nowo narodzone dziecko, a potem oni sami. Natura w tym filmie jest niemal odrębną bohaterką, jest to natura żywa – ambiwalentna – oferująca człowiekowi schronienie, a jednocześnie będąca dla niego śmiertelnym zagrożeniem.

Najbardziej owocnym obszarem fascynacji okazała się jednak proza Selmy Lagerlöf. Laureatka Nagrody Nobla była autorką romantycznych sag szwedzkich, w których dużą rolę odgrywały ludowe podania i fascynacja naturą Północy. Na podstawie dzieł Lagerlöf Sjöström zrealizował z powodzeniem Dziewczynę z torfowisk, Głos przodków (1919) i Karin, córkę Ingmara (1920). Filmy te były ważnymi osiągnięciami artystycznymi, wprowadzały do kina aurę trudno uchwytnego mistycyzmu i tajemnicy.

Victor Sjöström – Woźnica śmierci

W historii filmu Sjöström zapisał się jednak przede wszystkim arcydziełem Furman śmierci (1920), znany również jako Wózek widmo. Jest to misternie zbudowana historia alkoholika, Davida Holma, którego nawiedza sen własnej o śmierci i przeistoczeniu się w furmana zbierającego dusze zmarłych. Oniryczna wędrówka bohatera jest przyczyną jego głębokiej przemiany i nawrócenia – mężczyzna postanawia wynagrodzić rodzinie krzywdy, jakich od niego zaznała.

Film ten przedstawia historię archetypową, opowiada o doświadczeniach mistycznych – sen miesza się tu z jawą. W celu ukazania niezwykłości wydarzeń zastosowano tu zdjęcia trickowe, dzięki czemu możemy obserwować efekt przenikania się obrazów. Co więcej, ogromną rolę odegrał operator – Julius Jaenzon, który zastosował specjalną metodę oświetlenia. Mamy tu do czynienia z półmrokiem, a światło pada jedynie na wybrane elementy, na jakie chce się zwrócić uwagę. Taki sposób potraktowania roli światła stanowi nawiązanie do obrazów Rembrandta.

Amerykański epizod Sjöströma

Po wielkim sukcesie przeniesienia na ekran powieści i opowiadań Lagerlöf Sjöström nakręcił kilka filmów na podstawie prozy Hjalmara Bergmana (np. Kat, Kto sądzi?), jednak nie uzyskały one poziomu wcześniejszych osiągnięć. Wkrótce reżyser wyjechał do Hollywood na zaproszenie Samuela Goldwyna, by tam spróbować swoich sił. Ze znaczących dzieł, które powstały w Ameryce trzeba wymienić takie, jak Ten, którego biją po twarzy (1924) oraz Szkarłatna litera z Lillian Gish (1928). W 1930 roku Sjöström powrócił do Szwecji, gdzie zmarł w 1960 roku.