Początek Polskiej Szkoły Filmowej – Odwilż w polskim kinie
Okres tak zwanej odwilży po stalinizmie przyniósł polskiemu kinu olbrzymie zdobycze. To wówczas narodziła się bowiem Polska Szkoła Filmowa, sygnowana takim nazwiskami, jak Andrzej Wajda czy Andrzej Munk.
Po ciemnym, a przede wszystkim niesłychanie jałowym czasie socrealizmu w kulturze nastąpił wreszcie długo wyczekiwany moment oddechu i powiew wiatru z Zachodu. Śmierć Józefa Stalina i słynny referat Nikity Chruszczowa piętnujący dokonania wodza otworzyły państwom bloku wschodniego drogę do daleko idących zmian. Co prawda nie trwały one długo, jednak ich znaczenie, również w dziedzinie kina, było nie do przecenienia. W 1956 roku zlikwidowano CUK, a na jego miejsce powołano Naczelny Zarząd Kinematografii. Ponadto zaczęły powstawać zespoły filmowe, np. „Kadr”, „Iluzjon” czy „Studio”.
Andrzej Wajda – debiut na miarę pokolenia
Wydarzeniem zwiastującym narodziny Polskiej Szkoły Filmowej był debiut reżyserski Andrzeja Wajdy. To jego film Pokolenie z 1955 roku wyznaczył nowe cechy polskiego kina. Utwór oparty na powieści Bohdana Czeszki opowiadał o wojennych losach kilku przyjaciół, którzy pod wpływem dziejowych doświadczeń przechodzą wewnętrzną przemianę. W filmie widać silny rys autorski i inspirację egzystencjalizmem. Dziełem Wajdy, które przeszło do historii, był natomiast Kanał z 1956 roku. Film ten okazał się wielkim międzynarodowym sukcesem Polskiej Szkoły Filmowej, zdobył między innymi nagrodę na Festiwalu w Cannes. Akcja Kanału toczy się podczas powstania warszawskiego, a jego bohaterowie odbywają swoisty apokaliptyczny marsz ku śmierci.
Popiół i diament
Film Kanał, który z powodu ograniczeń cenzuralnych nie mógł spełnić wymogów wierności prawdzie historycznej, mimo wszystko zachował swoisty realizm psychologiczny. Scenariusz do utworu napisał Jerzy Stefan Stawiński i zawarł w nim własne wspomnienia z czasu wojny. Ważniejsza jednak niż warstwa faktograficzna dzieła okazała się jego sfera ideowa, która wyznaczyła kształt Polskiej Szkoły Filmowej. Wajda dotykał mianowicie odwiecznych narodowych dylematów dotyczących polskości, bohaterstwa czy rodzimych mitów historycznych i symboli.
Arcydziełem w tym względzie był kolejny film Andrzeja Wajdy, czyli Popiół i diament (1958), adaptacja powieści Jerzego Andrzejewskiego. Dzieło pokazywało starcie młodych romantyków wywodzących się z formacji AK z komunistami przejmującymi władzę w powojennej Polsce. Oczywiście nie mogło być wówczas mowy o rzetelnym przedstawieniu tego problemu, utwór miał bowiem pełnić funkcję propagandową. Świetna kreacja Zbigniewa Cybulskiego w roli Maćka Chełmickiego weszła do kanonu najwybitniejszych osiągnięć polskiego kina. Szczególne znaczenie ma finałowa scena śmierci głównego bohatera, odartego z heroizmu i glorii zarezerwowanych dla narodowych herosów. Do wczesnych dzieł Wajdy wyznaczających ramy polskiej Szkoły Filmowej należała również Lotna (1959), w którym reżyser poruszył temat kampanii wrześniowej.
Andrzej Munk – mistrz groteski
Polskie filmy tworzące kanon Polskiej Szkoły Filmowej to także niezapomniane utwory Andrzeja Munka. Po pierwsze był to Człowiek na torze (1956) opowiadający o starym maszyniście Orzechowskim, niesłusznie odsuniętym od pracy z powodu politycznych podejrzeń. Dzieło to stanowiło gorzki obrachunek z ciemną epoką stalinizmu. Kolejne ważne filmy Munka to Eroica (1957) i Zezowate szczęście (1960). Pierwszy z nich, nawiązujący tytułem do III Symfonii Ludwiga van Beethovena stworzonej dla Napoleona, opowiadał o powstaniu warszawskim i jego konsekwencjach.
Eroica
Nowatorstwo reżysera polegało na przyjętej perspektywie narracji – wszystkie wydarzenia zyskują mianowicie wydźwięk groteskowy, a granica pomiędzy bohaterstwem i wyrachowaniem wydaje się bardzo płynna. Wszystkie te elementy skupiają się w osobie głównego bohatera, Dzidziusia Górkiewicza, który wbrew własnym przekonaniom musi wziąć odpowiedzialność za narodową sprawę. Munk demitologizuje polską historię i obnaża jej wewnętrzne sprzeczności. Zezowate szczęście obejmuje jeszcze szerszy okres, bo sięga od lat 30. do czasów stalinowskich. Na przykładzie losów Jana Piszczyka Munk pokazał absurd i grozę systemu totalitarnego; w roli głównej wystąpił Bogumił Kobiela.
Polska Szkoła Filmowa zrodziła się zatem na kanwie rodzimych „przeklętych problemów”. Jej twórcy dokonywali rozrachunku z polską historią, zwłaszcza tą najnowszą – klęską wrześniową i powstaniem warszawskim, dyskutowali z romantycznym wzorcem bohatera narodowego i stawiali pytania o istotę polskości.
Literatura
Kino klasyczne, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2012.
Encyklopedia kina [hasło: Polska Szkoła Filmowa], pod red. T. Lubelskiego, Kraków 2010
