Elia Kazan – tropiciel mrocznych instynktów
Elia Kazan, fot. James Kavallines
Elia Kazan to wybitny amerykański reżyser, który w swojej twórczości nie wahał się poruszać tematów trudnych i należących do sfery tabu. Fascynowały go zatem doświadczenie wyobcowania ze zbiorowości, mroczne obszary pożądania i demaskowanie kulturowych mitów.
Elia Kazan urodził się w 1909 roku w Konstantynopolu, w rodzinie o greckich korzeniach, która w 1913 roku wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. Przyszły reżyser dobrze zapamiętał z dzieciństwa poczucie kulturowej obcości, co potem niejednokrotnie wykorzystywał w swoich filmach. Kazan uczył się reżyserii na Uniwersytecie w Yale, a następnie został aktorem Group Theatre w Nowym Jorku. W 1935 roku debiutował jako reżyser teatralny i właśnie z doświadczeń teatru wyrosła koncepcja uprawianej przez artystę sztuki filmowej.
W latach 40. Kazan uczestniczył w zakładaniu Actors Studio, w którym młodzi aktorzy uczyli się swojej profesji, wykorzystując tak zwaną Metodę Stanisławskiego. Polegała ona między innymi na wykorzystaniu osobistych cech adepta do przygotowania roli. Kazan – reżyser szybko zyskał również sławę na Broadwayu jako realizator dzieł Tenesse Williamsa. Na początku lat 50. sztuki tego dramatopisarza przeniósł na ekran filmowy, co uczyniło z niego prawdziwą gwiazdę Hollywood. Można powiedzieć, że w twórczości Elii Kazana współistnieją ze sobą trzy zasadnicze obszary zainteresowania: zaczerpnięte właśnie z Williamsa zainteresowanie seksualnym tabu, doświadczenie wyobcowania postaci oraz problemy społeczne pokazane w estetyce realistycznej.
Elia Kazan i społeczna alienacja jego bohaterów
Elia Kazan, Na wschód od Edenu [James Dean i Jullie Harris]
Out-siderem jest także Caleb, bohater jednego z najgłośniejszych filmów Kazana – reżysera – Na wschód od Edenu (1955). W tym wypadku ważną przyczynę poczucia obcości młodego mężczyzny (w tej roli wystąpił James Dean) pełni nieznajomość historii rodziny i wynikające z niej kłopoty z tożsamością. Caleb jest postrzegany jako inny nie tylko przez lokalną społeczność, ale również przez własnego ojca, który faworyzuje jego starszego brata Aarona. Alienacja i pragnienie bohatera, by za wszelką cenę zyskać uczucie rodzica, doprowadza w końcu do rodzinnej tragedii – wyjazdu brata na front wojenny i choroby ojca.
Elia Kazan – w sieci mrocznej seksualności
Tramwaj zwany pożądaniem E. Kazana – na zdjęciu Marlon Brando
Z punktu widzenia historii kina być może najciekawszą warstwą twórczości Elii Kazana jest analizowanie erotycznej strony ludzkiej natury i jej uwikłania w kulturowe schematy. W tej dziedzinie reżyser sięgał do dramatów Tennessee Williamsa. W 1951 roku zekranizował słynny Tramwaj zwany Pożądaniem z Marlonem Brando i Vivien Leigh w rolach głównych. Jest to opowieść obfitująca w ukryte psychoanalityczne sensy. Widzimy oto, jak wizyta pięknej Blanche u zamężnej siostry owocuje powstaniem skomplikowanych relacji erotycznych pomiędzy bohaterami. Kobieta coraz trudniej radzi sobie z własnymi seksualnymi obsesjami i w końcu popada w poważną chorobę psychiczną.
E. Kazan, Wiosenna bujność traw – na zdjęciu Natalie Wood
Śmiałe wątki erotyczne pojawiają się również w filmach: Laleczka (1956) czy Wiosenna bujność traw (1961). Pierwszy z nich to opowieść o białym małżeństwie pięknej osiemnastolatki i dojrzałego mężczyzny. Z pozoru czysta i dziewicza panienka okazuje się niewierną i wyuzdaną kobietą, która potrafi świetnie manipulować męskimi uczuciami. Z kolei Wiosenna bujność traw to wzruszający dramat z Natalie Wood o niespełnionej miłości dwojga młodych ludzi, rozdzielonych przez społeczne konwenanse. Kazan w mistrzowski sposób pokazuje swoiste korelację pomiędzy zakłamaniem elit a spychaniem erotyki do sfery tabu.
Elia Kazan i kwestie społeczne
Reżyser Tramwaju zwanego pożądaniem wiele uwagi poświęcił również zagadnieniom społecznym, które prezentował w stylu realistycznym. Można u wymienić takie filmy, jak np. Viva Zapata! (1952) lub Człowiek na linie (1953). Pierwszy z nich dotyka problematyki społecznego buntu meksykańskich Indian, drugi zaś pokazuje desperacką próbę wyrwania się bohaterów z rodzącego się po II wojnie światowej reżimu w Czechosłowacji. Najgłośniejszym filmem tego rodzaju jest jednak nagrodzony ośmioma Oscarami obraz Na nabrzeżach (1954) ze słynną rolą Marlona Brando.
E. Kazan, Na nabrzeżach – na zdjęciu Marlon Brando i Eva Marie Saint
Główny bohater, Terry Malloy, współpracuje z gangiem portowych dokerów jednak pod wpływem miłości przechodzi wewnętrzną metamorfozę i zdradza towarzyszy, donosząc na przywódcę organizacji. Dzieło Na nabrzeżach do dziś wzbudza kontrowersje ze względu na analogie pomiędzy zachowaniem postaci wykreowanej przez Marlona Brando a sprawą samego Kazana. Reżyser, jako były sympatyk komunizmu, na początku lat 50. złożył bowiem zeznania przed komisją senacka McCarthy’ego, w których obciążył dawnych kolegów z ruchu.
Elia Kazan – klasyk amerykańskiego kina
Po wielkich ekranizacjach dzieł Tennessee Williamsa i świetnych filmach o tematyce społecznej Kazan zrealizował również kilka innych wybitnych dzieł, jak Układ (1969), film na podstawie powieści jego autorstwa. Z kolei dramat Goście (1972) to głos reżysera w sprawie wojny w Wietnamie i jej katastrofalnych skutków psychicznych dla jej uczestników i całego amerykańskiego społeczeństwa. Ostatnim dziełem reżysera był Ostatni z wielkich (1976).
Oprócz licznych nagród filmowych w 1999 roku Elia Kazan otrzymał honorowego Oscara za całokształt swojej twórczości. Nawet wówczas jednak spotkał się z nieprzychylnym przyjęciem części publiczności, która nie zapomniała o incydencie zdrady zaprzyjaźnionych z nim komunistów. Cokolwiek by jednak można sądzić o tym artyście, Kazan pozostaje wybitnym reżyserem, którego twórczość wywarła ogromny wpływ na rozwój amerykańskiego kina. Twórca zmarł w 2003 roku w Nowym Jorku.
Literatura:
Encyklopedia kina, pod red. T. Lubelskiego, Kraków 2010.
Kino klasyczne, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Kraków 2012.
