„Przerwana lekcja muzyki” – wrażliwość to nie choroba

 

Tytuł: “Przerwana lekcja muzyki”

Tytuł oryginalny: “Girl, Interrupted”

Autor: Susanna Kaysen

Tłumaczenie: Paweł Laskowicz

Wydawnictwo: Replika

Data premiery: 17 maja 2022

 

 

 

 

 

Szpitale psychiatryczne, zwłaszcza te działające ponad pięćdziesiąt lat temu, nie przypominały urokliwych sanatoriów, gdzie po kilkumiesięcznym pobycie chory powracał do pełni sił zarówno na gruncie fizycznym, jak i psychicznym, lecz były ponurymi miejscami, w których – poprzez rygor, lekarską rutynę i procedury mające na celu dławienie indywidualizmu – cierpiąca jednostka bardzo długo leczyła się ze swoich schorzeń, często bezowocnie. Do jednego z takich zakładów, dokładnie 27 kwietnia 1967 roku, trafia dziewiętnastoletnia Susanna Kaysen, dotknięta problemem zaburzenia osobowości typu borderline, a książka jej autorstwa – „Przerwana lekcja muzyki” – napisana w formie pamiętnika, opowiada o tym trudnym dla niej okresie.

„Przerwana lekcja muzyki” – zarys fabuły

Susanna Kaysen – młoda dziewczyna po próbie samobójczej, trafia do szpitala psychiatrycznego McLean, będącego największym partnerem wydziału medycznego Uniwersytetu Harvarda. Świeżo przyjęta pensjonariuszka cierpi na zaburzenie osobowości typu borderline, a pobyt w specjalistycznej klinice, mieszczącej się w Belmont, w stanie Massachusetts, ma pomóc jej w dojściu do zdrowia. Placówka słynie z wielu sukcesów na płaszczyźnie terapeutycznej, gdzie doświadczony personel kliniczny, składający się z najlepszych lekarzy, sprawuje pieczę nad najbardziej skomplikowanymi przypadkami.

Oprócz Susanny na oddziale szpitala dla kobiet przebywają: kleptomanka – Georgina, wykorzystywana seksualnie i uzależniona od jedzenia kurczaków – Daisy, okaleczona na skutek pożaru – Polly, chorująca na depresję i leczona przy pomocy terapii elektrowstrząsowej – Cynthia, uzależniona od heroiny – Torrey, mająca problemy z kontrolowaniem emocji – Alice i najbardziej „bezkompromisowa” z nich wszystkich, socjopatka – Lisa. Spotkanie głównej bohaterki z rówieśniczkami cierpiącymi na przeróżne zaburzenia osobowości zaowocuje nie tylko poprawą jej samopoczucia, ale przede wszystkim pozwoli na trzeźwą ocenę sytuacji i zdystansowanie się do sztywnych reguł, jakie panują w tej skostniałej placówce.

„Przerwana lekcja muzyki” – struktura książki

Powieść „Przerwana lekcja muzyki”, autorstwa Susanny Kaysen, została napisana w formie pamiętnika, czyli nie na zasadzie wyszczególniania określonych godzin, dni, miesięcy – jak miałoby to miejsce w przypadku dziennika, ale w charakterze opisu przebiegu zdarzeń z przeszłości oraz wyjawiania swojego punktu widzenia wobec nich w chwili pisania. Książka składa się z dwudziestu krótkich rozdziałów, a zawarte w nich przemyślenia i stanowiska względem określonych sytuacji powodują, że bardzo łatwo jest identyfikować się nam z bohaterkami i ich problemami, choć prezentowane schorzenia nie tyle nie mają nic wspólnego z naszym samopoczuciem – zakładając że jesteśmy zdrowi – co są dla nas całkowicie obce.

Na szczególną uwagę zasługuje już sam początek omawianej pozycji, mianowicie fragment mówiący o tym, jak Susanna – poprzez opieszałość swojego lekarza – trafia na oddział psychiatryczny szpitala McLean. Medyk, w czasie nieadekwatnym do zastanej formy pacjentki – bo w niecałe pół godziny – zawyrokował, że wymaga ona leczenia w ośrodku zamkniętym. Dodatkową atrakcją, poza ciekawie nakreślonymi rozdziałami, w których, pomimo przygnębiającego stanu pensjonariuszek, nie brakuje poczucia humoru, są graficzne ilustracje przedstawiające kartę przyjęć danego petenta i choć nie ma to związku z główną osią fabularną, pozostaje ciekawym suplementem do i tak zgrabnie skonstruowanej książki.

„Przerwana lekcja muzyki” – bohaterki opowieści

Susanna Kaysen – główna bohaterka powieści „Przerwana lekcja muzyki”, jest postacią zdecydowanie wiodącą, bo w końcu to z jej inicjatywy, wyrażonej za pośrednictwem książki–pamiętnika, poznajemy inne ciekawe, kobiece osobowości. Georgina Tuskin, poza kleptomanią, cierpi na schizofrenię, a jej choroba uwidoczniła się podczas seansu w kinie, kiedy ciemność zastana na sali projekcyjnej przekroczyła granicę multipleksu i zintensyfikowała swoją obecność w rzeczywistym życiu dziewczyny.

Daisy Randone – hospitalizowana sezonowo przez ostatnie trzy miesiące każdego roku, nie była stałą pacjentką szpitala psychiatrycznego, jako jedyna pensjonariuszka kliniki miała własny pokój. Cierpiała na poważne zaburzenia osobowości, a nerwica natręctw – objawiająca się w formie spożywania tylko i wyłącznie kurczaków sporządzonych przez własnego ojca – oddziaływała na tyle mocno, że dziewczyna nie dostarczała swojemu schorowanemu organizmowi żadnych innych składników odżywczych. Dodatkowym problemem była zależność emocjonalna od rodziciela, niepokojąca do tego stopnia, że jakakolwiek negatywna uwaga na jego temat kończyła się u niej histerią.

Polly Clark cierpiała na depresję i schizofrenię, jednak najbardziej przerażający fakt z jej życia wydarzył się jeszcze w czasach dzieciństwa, kiedy – z powodu niemożności posiadania psa, którego sierść powodowała u dziewczyny wysypkę – polała rany benzyną i podpaliła miejsca naznaczone tą łatwopalną substancją. Cynthia Crowley to kolejna pensjonariuszka leczona z powodu poważnych zaburzeń osobowości. Depresja była u niej na tyle silna, że poddawano dziewczynę terapii elektrowstrząsowej, a lekooporność, jaka cechowała pacjentkę, bez uciekania się do drastycznych zabiegów tego typu, spowodowałaby przedwczesną śmierć.

Torrey to dość nietypowy przypadek, biorąc pod uwagę większość mieszkanek szpitala psychiatrycznego McLean, ponieważ nie miała problemów na gruncie osobowościowym, lecz cierpiała na uzależnienie od heroiny, a powodem takiego stanu rzeczy była egzystencja u boku rodziców – w Meksyku – gdzie dostępność i ceny towaru są na tyle „korzystne”, że szybko wpędziły pensjonariuszkę w uzależnienie. Alice Calais pojawiła się na oddziale placówki jako ostatnia z bohaterek powieści Susanny Kaysen. Dziewczyna sprawiała wrażenie całkowicie zdrowej, a momentami nawet bardzo nieśmiałej istoty, przez co pozostałe koleżanki z bloku nie były jej do końca pewne.

Przez pierwszy miesiąc egzystencja za zimnymi murami szpitala psychiatrycznego nie odznaczała się niczym niepokojącym, jednak po upływie tych trzydziestu dni Alice wpadała w furię i destabilizowała tym samym uporządkowane życie w placówce. Ostatnia z bogatej palety żeńskich postaci to socjopatka – Lisa Rowe, będąca nieformalnym liderem grupy pensjonariuszek szpitala psychiatrycznego McLean. Jej częste ucieczki z kliniki, zachowania o podłożu agresywnym, niesmaczne dowcipy, jakie robiła personelowi placówki oraz uzależnienie od narkotyków, spowodowały, że często była umieszczana w izolatce, a ogromne pokłady charyzmy i nadmiernej pewności siebie wywindowały ją do pozycji „królowej”.

„Przerwana lekcja muzyki” – obraz Jana Vermeera

Powieść „Przerwana lekcja muzyki”, pióra Susanny Kaysen, została wydana po raz pierwszy w 1993 roku, czyli dokładnie 24 lata po opuszczeniu przez nią szpitala psychiatrycznego McLean. Kiedy komponowała ów utwór literacki, była osobą w pełni zdrową i świadomą swoich umiejętności, a wspomnienia, jakie zawarła w tym pamiętniku, nie tyle nie uleciały jej z pamięci, co zostały odtworzone w bardzo szczegółowy sposób. Poza prywatną wizytą u lekarza – terapeuty z pierwszych stronic powieści autorka w niezwykle drobiazgowy sposób opisała wyciskanie pryszcza i mimo faktu, że brzmi to dość kuriozalnie – zwłaszcza pod kątem posępnej atmosfery opowieści – to wraz z dalszym rozwojem sytuacji właśnie wspomniany czyn nabiera ciekawego znaczenia w kontekście kondycji psychicznej głównej bohaterki.

Inspiracją do napisania książki był nie tylko pobyt w klinice w Belmont, w stanie Massachusetts, ale przede wszystkim obraz autorstwa holenderskiego malarza – Jana Vermeera, powstały między 1658 a 1661 rokiem, zatytułowany tak, jak omawiane dzieło pisarki. Na płótnie artysty widnieje młoda kobieta ubrana w białą chustkę, błękitną suknię i czerwony kaftan, gdzie w zasięgu jej rąk, na stole, spoczywa lutnia. Przerwała lekcję gry na instrumencie najprawdopodobniej z powodu listu miłosnego, jaki otrzymała od młodego adoratora. Obok niej znajduje się pochylony mężczyzna, którego wzrok utkwił w intymnej korespondencji trzymanej przez dziewczynę, ona zaś spogląda w stronę widza. Susanna Kaysen – autorka i główna bohaterka powieści, wspomina w swojej książce o obrazie holenderskiego malarza nie tylko w kontekście wybitnego dzieła sztuki, lecz z powodu przekazu, jaki ów malunek reprezentuje.

Dziewczyna była zajęta pewną powtarzalną czynnością, aż tu nagle – z powodu tajemniczego listu – musiała przerwać ten pedantyczny rytuał i oddać się melancholijności chwili. Zupełnie tak, jak nasza Susanna – obrzędy dnia codziennego spowodowały poważny uszczerbek na jej zdrowiu psychicznym, a tytułowa przerwa – w tym przypadku pobyt w klinice McLean – oderwały ją od męczącej systematyczności.

„Przerwana lekcja muzyki” – film w reżyserii Jamesa Mangolda

W 1999 roku, z inicjatywy amerykańskiej wytwórni filmowej – Columbia Pictures, producenta – Douglasa Wicka i gwiazdy produkcji wcielającej się w Susannę Kaysen – Winony Ryder, powstał obraz „Przerwana lekcja muzyki”. Na stołku reżysera zasiadł James Mangold, będący także współautorem scenariusza, a do ról pensjonariuszek zatrudniono między innymi: Brittany Murphy, Cleę DuVall, Elisabeth Moss, Angelę Bettis, Jillian Armenante i Angelinę Jolie. Ostatnia z wyszczególnionych kobiet była na tyle przekonująca w kreacji Lisy Rowe, że Amerykańska Akademia Sztuki i Wiedzy Filmowej, w 2000 roku, uhonorowała ją Oskarem w kategorii najlepsza aktorka drugoplanowa. Oprócz tej najbardziej prestiżowej nagrody artystka otrzymała także Złotego Globa, Nagrodę Dziennikarzy Amerykańskich oraz Nagrodę Amerykańskiej Gildii Aktorów Filmowych.

„Przerwana lekcja muzyki”, w reżyserii Jamesa Mangolda, jest idealnym przełożeniem pierwowzoru literackiego na utwór filmowy, o czym świadczy nie tylko świetnie dobrany zespół aktorski, ale przede wszystkim konstrukcja scenariusza, mocno odbiegająca od pamiętnika Susanny Kaysen – bo poszerzona o pewne znaczące wątki – i montaż produkcji, gdzie sceny z przeszłości przenikają się z aktualnymi wydarzeniami w taki sposób, że sami widzowie dopiero po upływie kilku sekund orientują się w sytuacji.

Poza wcześniej wspomnianą, genialną Angeliną Jolie, równie wyborna jest kreacja Winony Ryder wcielającej się w pisarkę, cierpiącą na zaburzenie osobowości typu borderline. Aktorka cieszyła się w tamtym okresie statusem gwiazdy filmowej, a jej role w „Soku z żuka” i „Edwardzie Nożycorękim” Tima Burtona, „Draculi” Francisa Forda Coppoli czy „Wieku niewinności” Martina Scorsese i „Małych kobietkach” Gillian Armstrong, za które zresztą była nominowana do Oskara, uchodzą za najbardziej znaczące w całym jej dorobku. Pomimo świetnych kreacji u wybitnych reżyserów to udział w „Przerwanej lekcji muzyki” jest jej szczytowym osiągnięciem i dziwi fakt, że nie otrzymała za swoją pracę na rzecz omawianej produkcji ani jednej nominacji do jakiejkolwiek nagrody.

Zarówno powieść „Przerwana lekcja muzyki”, autorstwa Susanny Kaysen, jak i jej adaptacja filmowa, w reżyserii Jamesa Mangolda, są dziełami w jednakowym stopniu udanymi, a doszukiwanie się tego, która wersja jest lepsza, nie ma w tym wypadku żadnego znaczenia, bo skoro obie pozycje oddziałują na nasze emocje z taką samą siłą, to w konsekwencji możemy czerpać podwójną radość z obcowania z nimi.

Susanna Kaysen, “Przerwana lekcja muzyki”, przeł. Paweł Laskowicz, Wydawnictwo Replika 2022.