„Anna i wilki” – kobieta na ołtarzu męskiej władzy

Tytuł: Anna i wilki (oryg. Ana y los lobos)

Rok produkcji: 1973

Reżyseria: Carlos Saura

Obsada: Geraldine Chaplin, Rafaela Aparicio, Fernando Fernan Gomez, Jose Maria Prada, Charo Soriano, Jose Vivo i inni

Rola Anny w znanym filmie Carlosa Saury to jedna z najlepszych kreacji w dorobku Geraldine Chaplin. Stworzyła ona niezwykle sugestywną postać młodej kobiety, która zachowuje wiarygodność zarówno jako realna osoba jak i alegoria Hiszpanii i kobiecości.

Anna i wilki – historia młodej Angielki

Anna i wilki – film Saury z 1973 roku to jedno z ogniw większego cyklu poruszającego problematykę społeczną i narodową. Ze względu na obowiązującą jeszcze wówczas frankistowską cenzurę twórca posłużył się językiem alegorycznym. Dziś, kiedy kontekst polityczny jest już nieaktualny, film nie stracił jednak na wartości. Obraz Saury nadal wywiera ogromne wrażenie, przede wszystkim jako wypowiedź na temat kobiet i ich miejsca w patriarchalnym porządku.

Tytułowa Anna (Geraldine Chaplin) to młoda Angielka, która przyjeżdża na hiszpańską prowincję, by pracować jako guwernantka w pewnej szacownej rodzinie z tradycjami. Olbrzymi dom zamieszkuje matka (Rafaela Aparicio) – seniorka rodu, i jej trzech dorosłych synów. Całym majątkiem zarządza Jose (Jose Maria Prada), Juan (Jose Vivo) to ojciec trzech dziewczynek, którymi ma się opiekować Anna, z kolei Fernando (Fernando Fernan Gomez) jest bigotem, który całe dnie spędza w jaskini, gdzie oddaje się modłom i medytacji. Bohaterka niemal od razu zostaje uwikłana w skomplikowane relacje z trzema mężczyznami. Juan, mimo że posiada rodzinę, jest erotomanem, który próbuje uwieść Annę i wypisuje do niej obsceniczne listy. Jose namiętnie kolekcjonuje militaria i angażuje dziewczynę do pomocy przy ich konserwacji, jednocześnie delektując się władzą nad całym domostwem. Z kolei Fernando pragnie nawrócić Annę i zadbać o zbawienie jej duszy.

Bohaterka filmu Carlosa Saury podejmuje przewrotną grę – pod pozorem akceptacji dziwactw braci, doprowadza do ich zdemaskowania i ośmieszenia. I tak: Juan deklarując olbrzymią miłość do Anny, ostatecznie tchórzy ze strachu przed żoną, szczytem odwagi Jose okazuje się zastrzelenie kolorowego ptaka, a Fernando to nie rozmodlony mnich, ale fetyszysta, który pragnie pozbawić dziewczynę włosów. Anna nie zdając sobie jednak sprawy z niebezpieczeństwa, radośnie opuszcza szaleńczy dom rządzony przez despotyczną matkę, jednak w drodze na stację zostaje napadnięta przez braci, zgwałcona, oszpecona, a na końcu zamordowana.

Anna i wilki jako wielka alegoria

Annę i wilki powszechnie odczytuje się według klucza alegorycznego. Dom (charakterystyczna dla Carlosa Saury metafora uwięzienia) jest figurą całego kraju, seniorka rodu to jego tradycyjne oblicze, natomiast trzej bracia (tytułowe wilki) to trzy najpotężniejsze siły dzierżące władzę w Hiszpanii: reżimowe państwo, Kościół i społecznie akceptowany kult macho. Rywalizacja mężczyzn o Annę stanowi z kolei aluzję do hiszpańskiej wojny domowej z 1936 roku. Główna bohaterka również przywodzi na myśl Hiszpanię – ale tę nowoczesną i wolną od obciążeń przeszłości, która staje się obiektem ataku strażników autorytarnego porządku.

Alegoryczne sensy filmu Anna i wilki wyraźnie czerpią z tradycji biblijnych, ludowych baśni i hiszpańskiego malarstwa. Saura sięga do legendy o wilczycy i jej krwiożerczych synach wilkołakach, przywołuje również skojarzenia z twórczością Francisco Goyi, zwłaszcza z cyklem rycin Okropności wojny. Na jednej z nich widnieje bowiem wizerunek białej klaczy (alegoria Hiszpanii) rozszarpywanej przez wilki. Na innej z kolei malarz umieścił postać nagiej, martwej kobiety (również alegoria Hiszpanii), której złowieszczo przyglądają się przerażające postaci.

Film Saury przywołuje też krąg znaczeń biblijnych. Jeśli bracia to wilki, Anna staje się bezbronną owcą. Co więcej, jej mord ma wyraźnie charakter rytualny, a zapowiada go pogrzebanie przez Fernanda lalki małych bratanic. Śmierć Anny funkcjonuje zatem w filmie podobnie jak śmierć Chrystusa w Biblii – którą prefiguruje ofiara z Izaaka, w ostatniej chwili zastąpiona przez baranka.

Anna i wilki – śladem Freuda

Bohaterka filmu Anna i wilki jest Inną w zamkniętym i uświęconym przez tradycję świecie. Nieprzypadkowo Anna to Angielka – ponieważ tylko ktoś z zewnątrz może z dystansem spojrzeć na hermetyczną hiszpańską rzeczywistość i ujawnić tkwiące w niej paradoksy. Dziewczyna bezbłędnie rozszyfrowuje ukryte przyczyny dziwacznych zachowań braci.

Jose na przykład był w dzieciństwie przebierany za dziewczynkę, dlatego teraz za wszelką cenę pragnie udowodnić swoją męskość przez okrucieństwo i kontrolę nad innymi. Fernando z kolei to ofiara sadystycznej metody oduczania ssania kciuka za pomocą naparstka nabitego ostrymi kolcami. W dorosłym życiu znajduje zatem spełnienie w masochistycznych praktykach umartwiania ciała, odbywających się pod pretekstem głębokiej religijności (w podtekście czai się oczywiście piętno hiszpańskiej Inkwizycji). Carlos Saura w paraboliczny sposób demaskuje zatem obłudę reżimowej władzy i autorytarnej religii, którym ideały służą niejednokrotnie do zatajenia niezbyt wzniosłych pobudek.

Film Anna i wilki – kobieta jako rytualna ofiara

Najciekawszym elementem filmu Anna i wilki jest jednak to, w jaki sposób Anna przyjmuje rolę kozła ofiarnego, którego obarcza się winą za niespodziewaną erupcję zła. Warto zwrócić uwagę, że mord Anny posiada wybitnie symboliczny wymiar – Juan gwałci Annę, Fernando obcina jej włosy, natomiast Jose zabija ją strzałem w głowę. Owa tragiczna sytuacja odzwierciedla położenie kobiet w porządku patriarchalnym. Dla kultury owładniętej kultem macho, kobieta jest przede wszystkim obiektem seksualnym, a co za tym idzie, bywa nieustannie narażona na wykorzystywanie i seksualną przemoc.

Kościół przedstawia z kolei kobiecość w kategoriach moralnej winy (Ewa – pramatka grzechu) i piętnuje jej cielesne atrybuty. Obcięcie włosów to symboliczne pozbawienie Anny erotycznej atrakcyjności, a także wyraz poniżenia i obarczenia dziewczyny odpowiedzialnością za gwałt. Zastrzelenie bohaterki przez Jose można zaś interpretować jako wykonanie wyroku i całkowite zawładnięcie bezbronną kobietą przez militarne państwo. Martwa Anna staje się bezwolnym przedmiotem w rękach trzech braci – zostaje pozbawiona własnej woli i podmiotowości. Dopiero w takiej postaci bohaterka może być spełnieniem sadystycznych marzeń. Co więcej, jest to spełnienie rozgrzeszone – zgodnie z logiką obowiązującą w skrajnie patriarchalnym porządku – Anna sama jest sobie winna, a nawet ponosi słuszną karę za to, że zdemaskowała i wykpiła najskrytsze pragnienia braci, naruszając w ten sposób uświęcony od wieków ład.

Literatura:

E. Królikowska, Śladami Buñuela. Kino hiszpańskie, Warszawa 1988.