„Fortepian” Jane Campion – niema gra zmysłów

 

Tytuł: Fortepian (The Piano)

Rok produkcji: 1993

Reżyseria: Jane Campion

Obsada: Holly Hunter, Harvey Keitel, Sam Neil, Anna Paquin i inni

 

 

 

 

 

Niewiele jest filmów tak poruszających jak obsypane Oskarami dzieło Jane Campion, pt. Fortepian. To niezwykle liryczna opowieść o kobiecie, która zdobywa się na odwagę decydowania o sobie w nieprzyjaznym świecie. To również film o budowaniu własnej przestrzeni mimo ograniczeń, jakie narzuca nam społeczna konwencja. W dziele Campion wolność jest możliwa do pomyślenia tylko poza sferą werbalną, dlatego bohaterowie odrzucają słowa, by porozumiewać się językiem ciała i muzyki.

Fortepian z 1993 roku jest niewątpliwie dziełem wybitnym, które zachwyca jako wspaniałe połączenie interesującej fabuły, wizualnego artyzmu, świetnych kreacji aktorskich i oczywiście niezapomnianej muzyki Michaela Nymana. Akcja obrazu rozgrywa się w XIX wieku na terenie Nowej Zelandii. Główną bohaterką jest Ada McGrath (w tej roli Holly Hunter), którą ojciec korespondencyjnie wydaje za mąż za człowieka zamieszkującego brytyjską kolonię na odludnej wyspie. Kobieta wraz ze swoją córką Florą (Anna Paquin) przybywa zatem morską drogą do nowego świata, przywożąc ze sobą ogromny fortepian.

Instrument ten jest szczególnie bliski sercu Ady, która od szóstego roku życia nie mówi i porozumiewa się ze światem między innymi za pomocą muzyki. Okazuje się jednak, że świeżo poślubiony małżonek Alisdair (Sam Neil) nie zgadza się na transport fortepianu do wysoko położonego domu. Wkrótce zaś wbrew woli żony sprzedaje instrument niejakiemu Bainsowi (Harvey Keitel) w zamian za duże połacie ziemi. Nowy właściciel fortepianu namawia Alisdaira, by jego żona udzielała mu lekcji gry. W rzeczywistości jednak mężczyzna zafascynowany Adą, pragnie spędzać z nią jak najwięcej czasu. Oferuje on kobiecie układ: w zamian za „lekcje”, podczas których Bains próbuje zbliżyć się do nauczycielki, bohaterka będzie mogła odzyskać ukochany instrument. Po jakimś czasie coraz bardziej zakochany mężczyzna oddaje Adzie fortepian. Kobieta nie może jednak zapomnieć o Bainsie i nawiązuje z nim romans. Rozwścieczony tym mąż Ady, w ataku szału odcina kobiecie palec. Ostatecznie jednak Alisdair nie mogąc znieść, że żona kocha innego, pozwala kochankom wraz z małą Florą opuścić wyspę.

Kobieta jako Inny w filmie Fortepian

Fortepian to dzieło, w którym podobnie jak we wszystkich filmach Jane Campion, centralne miejsce zajmuje kobieta. To z jej punktu widzenia obserwujemy wydarzenia – kompozycyjną ramą dla dzieła jest wypowiedź samej bohaterki, która przemawia do widza „swoim głosem wewnętrznym”. Co więcej, jest to kobieta zderzona z opresyjnym patriarchatem, próbująca znaleźć własne miejsce w nieprzyjaznej kulturze. Ada przybywa z zewnątrz do hermetycznego świata, co potęguje wrażenie jej obcości. Kobieta jest Inną również ze względu na swoją niemotę, podkreślającą izolację ze społeczności oraz ze względu na odmienną od innych wrażliwość.

Niestandardowe zachowanie Ady niemal od razu wzbudza niepokój u męża i jego rodziny. Gdy bohaterka z tęsknoty za swoim instrumentem „gra” na kuchennym stole, wszyscy przypisują jej chorobę psychiczną. Rola, jaką wyznacza kobiecie społeczna konwencja, jest iście opłakana. Od początku jest ona traktowana jak osobista własność męża, która ma spełniać funkcję urozmaicającą jego życie. Symbolicznie podkreśla ów fakt scena, kiedy Alisdair patrzy na małą podobiznę żonę, która okazuje się jedynie oprawą lusterka, w jakim nieustannie się przegląda. Krewni mężczyzny początkowo biorą milczenie bohaterki za dobrą monetę. Jak powiada bowiem szwagierka Ady, najłatwiej przecież polubić „nieme zwierzątko”.

Fortepian – między opresją a ochroną konwenansu

Fortepian niezwykle interesująco pokazuje rolę społecznej konwencji. Zamieszkujący wyspę Brytyjczycy są tam obcy i okazują się wyjątkowo hermetyczni w zderzeniu z lokalną społecznością. Kolonizatorzy kurczowo wręcz trzymają się swoich obyczajów, mimo że w nowozelandzkim buszu wydają się one nieprzydatne, a nawet śmieszne. Alisdair z namaszczeniem pije popołudniową herbatę z mlekiem, którą miesza łyżeczką zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara, nosi elegancki strój z cylindrem i nieustannie przeczesuje włosy podręcznym grzebykiem.

Przywiązanie do konwenansu zapewnia oczywiście poczucie tożsamości, jednocześnie jednak całkowicie uniemożliwia poznanie tego, co inne. Alisdair głuchy na wszelką odmienność od tego, co usankcjonowane przez znany obyczaj, nie potrafi nawiązać porozumienia z żoną. Milczenie Ady redukuje ją w oczach męża do poziomu niemego zwierzątka, pozbawionego życia wewnętrznego, które trzeba tylko trochę oswoić.

W wypadku kobiet, ich strój w filmie Fortepian szczególnie uwydatnia opresyjną rolę kultury. Długie suknie na drewnianych kołach okazują się wyjątkowo nieprzydatną garderobą w tropikalnym buszu. Kobiety nieustannie toną w błocie, a ich stroje są niejako narzędziem zniewolenia. Z drugiej strony konwenans spełnia wyraźnie funkcję ochronną. Zostaje ona uwydatniona na przykład w scenie, w której przybyła na wyspę Ada wraz z córką spędza noc na wietrznej plaży. Wykorzystuje ona wówczas swoją halkę na kole w roli ochronnego namiotu dla siebie i dziecka. W innej sytuacji zaś niewygodna suknia uniemożliwia Alisdairowi dokonanie gwałtu na żonie.

Film Fortepian – ambiwalentna rola natury

Natura, podobnie jak kultura, również posiada w Fortepianie ambiwalentne oblicze. Z jednej strony mamy tu do czynienia z wrogim, dusznym buszem, z drugiej zaś ze wspaniałym morskim krajobrazem. Natura odzwierciedla emocjonalne stany bohaterki. Pełen błota i dzikiej roślinności busz podkreśla uwięzienie Ady w niechcianym małżeństwie. Z kolei otwarta przestrzeń plaży i morze to symbole wolności, piękna i radości, jakiej kobieta doznaje, gdy gra na fortepianie.

Scena, w której Baines zabiera nad morze Adę i Florę, by mogły nacieszyć się dźwiękiem fortepianu należy do jednej z kluczowych i najpiękniejszych w filmie. To wówczas po raz pierwszy słyszymy wspaniałą partię Michaela Nymana, która stanowi główny motyw muzyczny dzieła. Warto również zwrócić uwagę na końcowy obraz fortepianu na dnie oceanu z zawieszoną nad nim postacią Ady. Całkowita cisza i zimna kolorystyka przywołują skojarzenia związane ze śmiercią, ale też z osiągnięciem wewnętrznego spokoju i ostatecznym rozwiązaniem konfliktów.

Fortepian Jane Campion – milczenie i języki alternatywne

Fortepian to jednak przede wszystkim film o milczeniu i budowaniu porozumienia poza przestrzenią słów. Milczenie posiada tu wiele znaczeń. Niemota Ady symbolicznie odnosi się do społecznego statusu kobiet pozbawionych własnego głosu. Szczególnie dramatyczne konsekwencje owego okaleczenia widoczne są, gdy Alisdair próbuje zgwałcić Adę lub gdy odcina jej palec – a ona nie może krzyczeć. Co ciekawe, scena ta stanowi narracyjne powtórzenie wystawianej przez lokalną społeczność sztuki o Sinobrodym mordującym swoje kolejne żony.

Z drugiej strony, wydaje się, że milczenie w jakiś sposób zostało wybrane przez bohaterkę. Jako takie można je interpretować wręcz jako bunt wobec języka – głównego narzędzia konstruowania narracji patriarchatu. Teorie feministyczne podkreślają, że sama struktura języka odzwierciedla podrzędną pozycję kobiety w społeczeństwie. W językach europejskich to rodzaj męski jest bowiem normatywny, powodując, że określenie „człowiek” oznacza tyle, co „mężczyzna”, „kobieta” zaś jest zawsze dookreśleniem, a więc kobiecość oznacza odstępstwo od normy w sferze języka i kultury.

Język to również podstawowe narzędzie służące do budowania kultury, odzwierciedlające panujące w niej konwenanse. Obcość wobec niego demonstruje nie tylko Ada, ale również George Bains, jako analfabeta. Bains, podobnie jak Ada, jest odmieńcem. Jego odrzucenie kulturowej ogłady podkreślają egzotyczne tatuaże na twarzy. Nic dziwnego zatem, że głęboka relacja nawiązuje się właśnie między tymi dwoma zbuntowanymi wobec kultury Logosu Innymi.

Alternatywnym językiem Ady i Bainsa w Fortepianie okazuje się dźwięk i dotyk. George zaczyna interesować się Adą, gdy po raz pierwszy widzi ją grającą na fortepianie. Nić porozumienia nawiązuje się zaś między bohaterami, gdy mężczyzna dotyka swojej nauczycielki. Dotyk i dźwięk są tu ze sobą związane – Ada ma bowiem sensualny stosunek do swojego instrumentu – wydobywa z niego dźwięk, dotykając z miłością poszczególnych klawiszy. Analogicznie czyni Bains z Adą, można powiedzieć, że staje się ona w jego rękach metaforycznym instrumentem, dotyk likwiduje bowiem obcość i stopniowo buduje niezwykle głęboką zmysłową relację. Naturę owego porozumienia odzwierciedla scena, w której mężczyzna zdejmuje z siebie ubranie i z namaszczeniem wyciera nim zakurzony fortepian.

Fortepian (1993) – wieloznaczność tytułowego instrumentu

Sam fortepian jest rekwizytem wieloznacznym. Instrument może być oznaką bogatego życia wewnętrznego bohaterki, jej pragnień i ambicji. W tym sensie pozbawienie Ady fortepianu przez męża sugeruje jego negatywny stosunek do kobiecości. Alisdair redukuje żonę tylko do funkcji biologicznych, traktując jej intelekt i marzenia jako zbędny balast. Kontrastem dla tego postępowania jest zachowanie Bainsa, który postrzega Adę jako równorzędną partnerkę, decyduje się zabrać fortepian na łódź, ryzykując nawet jej zatopienie. Sensualny związek kobiety z instrumentem podkreśla również moment, gdy Ada wyjmuje jeden z klawiszy, by przesłać go Bainsowi jako miłosne wyznanie. Dla niepiśmiennego George’a gest ten może być najbardziej wymowny – oznacza bowiem, że podobnie jak instrument bez klawiszy staje się niemy, tak życie Ady bez ukochanego traci sens.

Fortepian w podróży powrotnej Ady i George’a zostaje z kolei porównany do trumny. Jest bowiem rezerwuarem przeszłości, bolesnych wspomnień i cierpień. To dlatego Ada chce się go pozbyć i każe wyrzucić instrument do oceanu. Przez chwilę bohaterka pragnie popełnić samobójstwo i pójść na dno razem z fortepianem. W ostatniej chwili wybiera jednak życie. Obraz martwej Ady unoszącej się na dnie oceanu może symbolizować ostateczne odcięcie się od przeszłości i porzucenie społecznej alienacji na rzecz zredefiniowania swojego miejsca w społeczeństwie.

Jest to wprawdzie, jak sama stwierdza, rola miejscowej „osobliwości”, ale odpowiada ona bohaterce. Miłość staje się drogą wyzwolenia. Przywraca Adzie poczucie godności przez dokonanie samodzielnego wyboru i umożliwia pogodzenie się ze światem. W nowym domu Ada udziela lekcji muzyki i co znaczące, uczy się mówić. Piękne stroje bohaterów o wyrazistych kolorach w ostatnich scenach Fortepianu podkreślają przemianę i szczęście kochanków, osiągnięte na przekór społecznym wzorcom, ale w zgodzie z własnymi pragnieniami.

Literatura:

M. Radkiewicz, W poszukiwaniu sposobu ekspresji. O filmach Jane Campion i Sally Potter, Kraków 2001.