„Duma i uprzedzenie” (1995), czyli pan Darcy kobiecym okiem

Tytuł: “Duma i uprzedzenie” (“Pride and Prejudice”), serial BBC

Rok produkcji: 1995

Reżyseria: Simon Langton

Obsada: Colin Firth, Jennifer Ehle, Adrian Lukis, Alison Steadman, Susannah Harker

Brytyjski miniserial „Duma i uprzedzenie” z 1995 roku to jedna z najlepszych ekranizacji prozy Jane Austen. Powieść angielskiej pisarki odczytana w zupełnie innej epoce niż ta, w której powstawała, na ekranie odsłoniła iście kobiecą perspektywę widzenia świata. Bo choć w centrum znajdują się tu bohaterki kobiece, ich spojrzenie skierowane jest na mężczyzn. Serial BBC pozostawia zatem w pamięci przede wszystkim szalenie przystojnego i interesującego pana Darcy’ego. Właśnie ten bohater (fenomenalnie zagrany przez Colina Firtha) staje się głównym obiektem obserwacji i podziwu. Tym razem to kobieta jest bowiem „władczynią spojrzenia”, a mężczyzna jego wdzięcznym celem.

„Duma i uprzedzenie” 1995 – serial BBC

Powieść Jane Austen „Duma i uprzedzenie” wydana w 1813 roku była przenoszona na ekran wielokrotnie. Jedną z najsłynniejszych i najbardziej udanych ekranizacji okazał się sześcioodcinkowy serial BBC z 1995 roku. Scenariusz napisał Andrew Davies, a reżyserię powierzono Simonowi Langtonowi. Film dość wiernie przedstawia powieściową fabułę. Pewnego dnia państwo Bennet, drobni właściciele ziemscy, dowiadują się, że do sąsiedniej posiadłości Netherfield Park sprowadził się pewien zamożny kawaler, niejaki pan Charles Bingley (Crispin Bonham-Carter). Pani Bennet jako matka pięciu córek na wydaniu przyjemnie podekscytowana tą wiadomością, ma nadzieję, że któraś z panien wzbudzi zainteresowanie mężczyzny. Wkrótce odbywa się bal dla okolicznych dworów, gdzie Bingley rzeczywiście zwraca uwagę na najstarszą córkę Bennetów – Jane.

Tymczasem przyjaciel Charlesa, Fitzwilliam Darcy na tym samym przyjęciu okazuje wzgardę nieco młodszej pannie Bennet – Lizzy (Jennifer Ehle). Nakłaniany do tańca z dziewczyną stwierdza, że nie jest dość ładna, aby go skusić. Wkrótce oboje mają okazję lepiej się poznać, ponieważ Jane (Susannah Harker) zaproszona na obiad przez siostry Bingleya, poważnie się rozchorowuje, a Elżbieta przybywa do Netherfield Park, by się nią zaopiekować. Niebawem jednak ku powszechnemu zaskoczeniu pan Bingley wyjeżdża i spodziewane zaręczyny nie dochodzą do skutku. Później Lizzy i Darcy spotykają się ponownie u jego ciotki, lady Katarzyny de Bourgh.

Panna Bennet przybywa bowiem z wizytą do swojej przyjaciółki Charlotty Lucas (Lucy Scott), która wyszła za odrzuconego przez Eizabeth pastora Collinsa (David Bamber), mającego prebendę w hrabstwie arystokratki. Wówczas pan Darcy oświadcza się Lizzy, jednak ta wstrząśnięta jego ambicjonalną dumą i negatywną opinią o jej rodzinie wygłaszanej przez kawalera bez ogródek, odrzuca propozycję Fitzwilliama. Dalsze wypadki zasadniczo zmieniają jednak nastawienie obojga bohaterów, którzy uświadamiają sobie swoje błędy. Nieoceniona pomoc pana Darcy’ego w rozwiązaniu delikatnej sprawy ucieczki najmłodszej z córek Bennetów z niejakim Georgem Wickhamem (Adrian Lukis) całkowicie przekonuje Lizzy do tego mężczyzny. Serial, podobnie jak powieść, kończy się zatem szczęśliwym podwójnym ślubem: Elizabeth z Darcym i Jane z Bingleyem.

„Duma i uprzedzenie” (1995) – mężczyźni oczami kobiet

Aleksandra Niemczyńska w swojej ciekawej analizie serialu „Duma i uprzedzenie” niezwykle trafnie zauważyła, że mamy tu do czynienia z odwróceniem tradycyjnej filmowej perspektywy, zgodnie z którą kobieta jest obiektem a nie podmiotem obserwacji. Oko kamery przez bardzo długi czas było okiem męskim, interpretującym świat (i oczywiście kobiety) ze swojej subiektywnej perspektywy. Tymczasem w serialu opartym na prozie Jane Austen dzieje się wprost przeciwnie: już pierwsza scena filmu pokazuje Lizzy obserwującą dwóch galopujących na koniach bohaterów: pana Darcy’ego i pana Bingleya. I właśnie ta kobieca perspektywa będzie dominować w całej opowieści.

Przyjęcie owego punktu widzenia, zresztą współgrającego z powieścią Austen, ma swoje konsekwencje. W centrum uwagi znajduje się bowiem mężczyzna, przede wszystkim pan Darcy. „Duma i uprzedzenie” staje się zaś opowieścią o jego spektakularnej przemianie pod wpływem miłości do dumnej i inteligentnej panny. Pan Darcy, w którego znakomicie wcielił się Colin Firth, funkcjonuje tu wręcz jako ikona męskości, jakiej pragną kobiety. Wiele uwagi poświęcono jego fizycznej atrakcyjności, co stanowi rys typowo współczesny, ponieważ w czasach Jane Austen najważniejszą męską zaletą były pieniądze, a nie uroda. Szczególnie w etapie przemiany Darcy jest portretowany w sposób zmysłowy i podkreślający jego cielesne przymioty. Widzimy mężczyznę w kąpieli (zwykle podobna scena była zarezerwowana dla bohaterek kobiecych), innym razem zaś obserwujemy Darcy’ego targanego namiętnością, który w rozpiętej koszuli, oblany potem ćwiczy szermierkę. W jednym z kluczowych i symbolicznych ujęć – niemal roznegliżowany Darcy, aby ostudzić emocje wywołane wspomnieniem Lizzy – wskakuje do stawu, co podkreśla jego erotyczne pragnienia i witalną siłę.

Z wyeksponowaniem fizycznej atrakcyjności mężczyzny współgra z kolei inny zabieg – metoda portretowania głównej bohaterki kobiecej. Mianowicie w tym wypadku to nie uroda stanowi największy atut, ale bystrość umysłu, dowcip i posiadanie własnych przekonań. Darcy zwraca uwagę na Lizzy nie z powodu fizycznego piękna (lub nie tylko), ale zaczyna się nią interesować w momencie, gdy zaczyna dostrzegać jej swoistą niezależność w obyciu i w wygłaszanych sądach. Pojawia się tu figura kobiety – nie jako ozdoby mężczyzny, ale jego równoprawnej partnerki.

„Duma i uprzedzenie” (1995) – kobiety oczami kobiet

Co ciekawe, świat kobiet – pokazywany oczami kobiet – nie wypada w serialu „Duma i uprzedzenie” przyjaźnie. Wręcz przeciwnie, oprócz szczerej siostrzanej więzi Lizzy i Jane oraz przyjaźni Elizabeth z Charlottą relacje między przedstawicielkami płci pięknej są tu trudne i niejednokrotnie oparte na rywalizacji. Tak jest nawet w rodzinie Bennetów – pani Bennet (Alison Steadman) to płytka, niemal prostacka osoba ukazana z ironią, która nie wzbudza żadnych pozytywnych uczuć. Figura matki w pisarstwie Jane Austen zwykle była zresztą traktowana z surowością, co miało związek z osobistymi relacjami twórczyni z jej własną matką.

Zupełnie odmiennie wypada natomiast ojciec (Benjamin Whitrow) – szczerze kochający całą rodzinę oraz swoją ulubienicę Lizzy. Obraz charakterów pozostałych panien Bennet rysuje się równie żałośnie: to przemądrzała Mary (Lucy Briers), głupiutka Kitty (Polly Maberly) i przebiegła Lydia (Julia Sawalha). Kwintesencją chłodnych rodzinnych relacji jest zaś scena, w której zamężna już Lydia odwiedza ze swoim małżonkiem dom rodziców i nieuprzejmie zwraca uwagę najstarszej z sióstr – Jane – że to jej należy się pierwsze miejsce za matką, ponieważ jest teraz mężatką.

Pozostałe kobiety w „Dumie i uprzedzeniu” obnażają zaś całą obłudę towarzyskich konwenansów osiemnastowiecznej Anglii. Lady Katarzyna (Barbara Leigh-Hunt), pragnąca wydać za pana Darcy’ego swoją córkę, to wcielenie postaci antypatycznej i pozbawionej głębszych uczuć. Siostry Bingleya zostają przedstawione jako bezczelne intrygantki, a sąsiadki i znajome pani Bennet to plotkary cieszące się z cudzego nieszczęścia i czyhające na wszelkie skandale. Trudno zatem doszukać się czegoś na kształt kobiecej solidarności, zamiast tego świat kobiet jawi się jako przestrzeń salonowej brutalnej walki o pozycję i zachowanie dobrej reputacji.

Warto przy okazji zwrócić uwagę na pomysłową metodę twórców serialu, za pomocą której odzwierciedlają głęboką ironię przenikającą całą prozę Jane Austen. Polega ona między innymi na przemyślanej aranżacji poszczególnych kadrów. Na przykład w scenie, w której pan Collins nieudolnie oświadcza się Lizzy, na ścianie widać obraz przedstawiający romantyczną parę, a gdy siostra pana Bingleya krytykuje złe maniery panny Bennett, w tle salonu obserwujemy jej chrapiącego na kanapie męża. Elementy aranżacji przestrzeni niejako same “komentują” zatem ironiczny charakter danego ujęcia i wprowadzają sporą dawkę dystansu.

„Duma i uprzedzenie” (1995) – historia o wielkiej przemianie

Serial BBC „Duma i uprzedzenie”, podobnie jak powieściowy pierwowzór, pozostaje przede wszystkim historią o wielkiej przemianie dokonanej pod wpływem miłości. Tytułowe cechy charakteru można przypisać zarówno Lizzy jak i Darcy’emu. Jednak dzięki nawiązaniu autentycznej więzi między bohaterami okazują się one jedynie pozorami maskującymi prawdziwą naturę obojga. Odkrycie prawdy o Innym (oraz o sobie) jest procesem nieodłącznie związanym z metamorfozą. Najbardziej spektakularną zmianę przechodzi pan Darcy – egoistyczny, od dzieciństwa rozpieszczany, zamożny kawaler uczy się, jak być człowiekiem, który nie wstydzi się swojej wrażliwości i potrafi okazać ją innym.

Finałowa scena ślubna jest koronnym dowodem owej przemiany: po raz pierwszy widzimy Darcy’ego ze szczerym, prawdziwym uśmiechem. To wyraz jego szczęścia i akceptacji niedoskonałości świata, która wcześniej wzbudzała jego nieustanną irytację. No i oczywiście w końcowej scenie serialu nagrodzonego statuetkami BAFTA i Emmy, nie mogło zabraknąć długo wyczekiwanego przez widzów pocałunku – symbolu romantycznej, spełnionej miłości.

Literatura:

A.Niemczyńska, „Kino kobiet? Pomiędzy romantyzmem a feminizmem – adaptacje powieści Jane Austen lat dziewięćdziesiątych”, Kraków 2011.