Film radziecki – mistrzostwo montażu
Pancernik Potiomkin, 1925 r.
Film radziecki sprzed epoki dźwiękowej był niezwykle nowatorski i obfitował w liczne arcydzieła. Pomimo widocznej w nim propagandy politycznej twórcy tacy, jak Kuleszow, Pudowkin, a przede wszystkim Eisenstein potrafili wznieść się na szczyty artystycznych osiągnięć.
Kino carskiej Rosji
Film radziecki poprzedziła krótka, ale bardzo interesująca dekada rozwoju kina carskiej Rosji. Kinematograf pojawił się w Moskwie w 1896 roku – 6 maja tego właśnie roku w Teatrze Akwarium odbył się pierwszy publiczny pokaz produkcji Louisa Lumiere’a. Niemal w tym samym czasie sfilmowano uroczystość koronacji cara Mikołaja II. Pierwszym rosyjskim filmem był natomiast Stieńka Razin z 1908 roku, autorstwa Aleksandra Drankowa. Wkrótce powstała również duża wytwórnia Aleksandra Chanżonkowa. W jej ramach kręcono dzieła historyczne, adaptacje wielkiej rosyjskiej literatury, między innymi utworów Fiodora Dostojewskiego czy Puszkina, a także melodramaty.
Ten ostatni gatunek wydał rosyjskie filmy zaliczane do arcydzieł, w których zaznaczyły się dwa prądy ówczesnej sztuki: symbolizm i ekspresjonizm. Jako przykłady można wskazać takie utwory, jak Zmierzch kobiecej duszy (1913), Dziecię wielkiego miasta (1914) lub Umierający łabędź (1917) Jewgienija Bauera. Najistotniejszą cechą krótkiej historii tej epoki rosyjskich filmów był swoisty mistycyzm, przejawiający się w zamiłowaniu do inspiracji religijnych i filozoficznych. Tendencję tę można odnaleźć np. w Triumfującym szatanie (1917) Jakowa Protazanowa lub Dziewiczych górach Aleksandra Sanina. Za najwybitniejsze dzieła tego okresu uważane są natomiast Dama pikowa i Ojciec Sergiusz w reżyserii Protazanowa, z Iwanem Mozżuchinem w roli głównej.
Po rewolucji październikowej i wojnie domowej większość twórców rosyjskich filmów wyemigrowało jednak na Zachód, nie widząc dla siebie miejsca w bolszewickiej rzeczywistości. Między innymi z tego powodu kino radzieckie było w pewnym sensie zupełnie oderwane od poprzedzających je osiągnięć filmu epoki carskiej.
Umierający Łabędź
Film radziecki
Kino radzieckie, podobnie jak wszystkie inne dziedziny sztuki, zostało poddane głębokiej ideologizacji. Artyści mieli czynnie uczestniczyć w budowie nowej ojczyzny – Związku Radzieckiego – i propagować idee marksizmu-leninizmu. Podstawowe zasady obowiązujące w sztuce określił Aleksander Bogdanow w Szkicach z teorii kolektywizmu. W nowej estetyce rosyjskich filmów na pierwszym planie miała się znajdować zbiorowość, a nie samodzielna jednostka; chodziło szczególnie o kolektyw robotniczy. Ponadto sztuka miała opiewać rewolucję i piętnować wady zamożnej burżuazji oraz dawnego porządku społecznego. Większość artystów należała do organizacji „Kultury Proletariackiej”. Jeśli chodzi o reżyserów, początkowo skupili się oni głównie na kręceniu kronik filmowych. Do ich najważniejszych twórców należeli Dziga Wiertow, Piotr Jermołow, Lew Kuleszow czy Michaił Kolcow.
Obok dokumentów powstawały krótkie rosyjskie filmy agitacyjne i propagandowe. Należały do nich np. Sierp i młot (1921) Władimira Gardina, na podstawie powieści Maksyma Gorkiego Matka lub Czerwone diablęta gruzińskiego reżysera Iwana Perestiani. Na początku lat 20. wprowadzono w sztuce restrykcyjną cenzurę, która znacznie ograniczała swobodę twórczą. Jednocześnie znacznie ograniczono dostęp do dzieł kultury zachodniej. W takich warunkach narodziła się radziecka awangarda.
Filmy rosyjskie – radziecka awangarda
Pierwszym filmem uznawanym za początek radzieckiej awangardy filmowej były Niezwykłe przygody Mr Westa w kraju bolszewików Lwa Kuleszowa oraz Strajk Siergieja Eisensteina. Produkcje te powstały w 1924 roku – roku śmierci Włodzimierza Lenina, a także powstania wytwórni Mieżrappom-Ruś. Pierwszym wielkim awangardzistą filmu radzieckiego był Lew Kuleszow, który swoją współpracę z bolszewikami rozpoczął od antypolskiego utworu propagandowego Na czerwonym froncie, powstałego w czasie wojny 1920 roku. Reżyser stworzył grupę – tzw. „laboratorium” – w której dokonywał filmowych eksperymentów.
Strajk S. Eisensteina
Jego główne osiągnięcia, podobnie jak całej awangardy radzieckiej, dotyczyły montażu. Kuleszow odkrył bowiem, że znaczenie pojedynczego kadru zależy od kontekstu, w którym zostanie umieszczony. Ponadto jako jeden z pierwszych Kuleszow dostrzegł odmienność gry aktora teatralnego i filmowego. Aktor w filmie – powiadał – musi posługiwać się zupełnie innymi środkami wyrazu niż podczas inscenizacji teatralnej – jego ruchy muszą być bardziej dynamiczne, a mimika oszczędna. Oprócz wspomnianego już dzieła Kuleszow nakręcił również np. Promień śmierci, Według prawa czy Waszą znajomą.
Film radziecki – Siergiej Eisenstein
Niewątpliwym artystą radzieckiego kina był jednak Siergiej Eisenstein, którego osiągnięcia wyprowadziły film sowiecki na szczyty światowej kinematografii. Zanim reżyser zajął się X muzą, współpracował z największą osobowością radzieckiego teatru – Wsiewołodem Meyerholdem. Eisenstein poszukując idealnego połączenia rewolucyjnej treści z awangardową formą, opracował pojęcie montażu intelektualnego i wprowadził je do filmu. Pierwszym dziełem zrealizowanym na tej zasadzie był Strajk, przedstawiający bunt robotników w fabryce.
Kompozycję poszczególnych scen oparł reżyser na połączeniu pozornie kontrastujących ze sobą kadrów, które wspólnie tworzyły rodzaj interpretacji danej sceny. Przykładem takiego zabiegu jest słynna scena pacyfikacji buntu robotników zestawiona z obrazem zarzynania wołów. Szczytowym osiągnięciem Eisensteina był jednak Pancernik Potiomkin, opowiadający o buncie załogi pancernika wobec caratu podczas rewolucji 1905 roku. Film przypomina grecką tragedię, jest rozbity na szereg epizodów, z których największe wrażenie robi masakra na schodach odeskich, pokazana przez pryzmat pojedynczych ujęć. Dużą rolę w tym i kolejnych rosyjskich filmach Eisensteina odgrywają sceny masowe – fascynacja zbiorowością miała oczywiście podłoże ideologiczne. W epoce kina niemego reżyser nakręcił również Październik (1927) – w rocznicę rewolucji październikowej – i Stare i nowe (1929), utwór dotyczący stalinowskiej kolektywizacji wsi.
Film radziecki – Pudowkin
Wsiewołod Pudowkin to drugi obok Eisensteina najważniejszy twórca radzieckiego kina niemego. Jego największym dziełem była adaptacja powieści Gorkiego Matka. Film miał oczywiście wymowę propagandową, jednak w przeciwieństwie do Eisensteina reżysera Matki interesował nie kolektyw, ale pojedynczy człowiek. Matka to historia młodego mężczyzny dojrzewającego do idei komunizmu. Opowieść ma charakter bardzo spójny i potoczysty – każdy element filmu realizuje zasadę wewnętrznej logiki. Metodę takiego komponowania zwartej, powiązanej fabuły nazwał Pudowkin montażem konstruktywnym. Do znaczących osiągnięć Pudowkina należą również Koniec Sankt Petersburga, nakręcony z okazji dziesiątej rocznicy rewolucji październikowej i Burza nad Azją (1928).
Nurt realistyczno-propagandowy
Obok awangardy w filmie radzieckim lat 20. istniał także nurt filmów pokazujących codzienność. Do najważniejszych twórców tego kierunku należeli Borys Barnet, Protazanow czy Abraham Room. Dzieła te podejmowały tematykę relacji erotycznych, rodziny i małżeństwa. Jako jeden z lepszych filmów można tu wskazać komedię Miłość we troje Rooma.
