Luis Buñuel – reżyser z duszą surrealisty

Luis Buñuel to jeden z najważniejszych twórców światowego kina. Z pochodzenia Hiszpan, w swojej wrażliwości osadzony jednak mocno w całej kulturze zachodniej, tworzył dzieła nowatorskie i nade wszystko buntownicze. Surrealizm, który zafascynował reżysera w latach 20. XX wieku naznaczył większość z jego filmów. Filmy Buñuela to bowiem wielka rozprawa z zakłamaniem społecznych konwencji, władzy czy religii.

Luis Buñuel urodził się w 1900 roku w Calandzie w Hiszpanii. Uczył się w kolegium jezuickim w Saragossie, a następnie studiował literaturę i filozofię na uniwersytecie w Madrycie. W 1925 roku wyjechał do Paryża, gdzie zetknął się z przeżywającym wówczas swoją świetność surrealizmem. Ów awangardowy kierunek w sztuce miał wyrażać odcięcie od twardych praw rzeczywistości i stanowić ucieczkę w sferę marzeń. Był również zaprzeczeniem praw logiki klasycznej i fascynacją nieograniczoną wolnością. Buñuel wraz z naczelnym surrealistycznym malarzem, Salvadorem Dali, nakręcił wówczas swój słynny film Pies andaluzyjski (1925).

Buñuel – surrealista

Był to zlepek nadrealistycznych obrazów, przerażających drastycznymi scenami. Do historii kina przeszedł fragment, w którym na oczach widza dochodzi do przecięcia ludzkiego oka brzytwą. Samodzielnym filmem Buñuela utrzymanym w tej konwencji był natomiast Złoty wiek (1930). Film stanowił na owe czasy na tyle skandalizujące dzieło, że po kilku miesiącach został zakazany, reżysera zaś odsądzono od czci i wiary. Utwór odczytano bowiem jako atak na wszystkie świętości, zwłaszcza religię i władzę. Tymczasem było to dzieło zdradzające nienawiść do hipokryzji i zakłamania społecznego. Jedyną ostoję w szalonym świecie widział zaś reżyser w miłości. W Złotym wieku doszły do głosu naczelne cechy całej późniejszej twórczości artysty, a więc hiperbolizacja, kontrastowe obrazy, groteska, a także tajemniczość i zmysłowość.

Pies andaluzyjski

Po zrealizowaniu kolejnego dzieła, Ziemia bez chleba, Buñuel na długi okres przestał tworzyć. Wyjechał wówczas do Stanów Zjednoczonych, był również w Meksyku, gdzie pracował przy produkcji filmów, jednak nie w roli reżysera. Na wielki ekran powrócił dopiero w 1950 roku utworem Los Olvidados, o trudnym życiu meksykańskich bezdomnych. Film został doceniony przez krytykę i zdobył znaczące europejskie nagrody. Rozpoczęła się wówczas epoka wielkich dzieł Buñuela.

Luis Buñuel – buntownik

Viridiana to poruszająca historia młodziutkiej, pięknej dziewczyny, która pragnie zostać zakonnicą, jednak uznając się za niegodną tego statusu, poświęca się działalności charytatywnej. Zostaje jednak okrutnie oszukana i okradziona przez własnych podopiecznych. Żebracy nie tylko nie doceniają jej dobroci, ale uważają za przejaw słabości i głupoty. Buñuel zadaje tu pytanie o sens dobroczynności, która mija się z celem. Interesującym motywem filmu jest uczta biedaków stylizowana na Ostatnią wieczerzę Leonarda da Vinci. Anioł zagłady (1962) to z kolei surrealistyczna wizja, przedstawiająca dziwaczną sytuację niespodziewanego odcięcia od świata zgromadzonej na wytwornym przyjęciu arystokracji. Ta elitarna grupa w warunkach braku dostępu do rzeczy niezbędnych do egzystencji zdradza swoje prawdziwe, brutalne oblicze.

Viridiana z Silvią Pinal

W filmach Buñuela znamienna jest nieustanna gra z symboliką religijną. W jego twórczości pojawiają się baranki, krzyże, osoby duchowne i kościoły. Z jednej strony symbole te przywołują kategorię chrześcijańskiego zbawienia, z drugiej zaś pokazują, że jest ono niemożliwe do osiągnięcia. Problematyka dzieł hiszpańskiego reżysera oscyluje głównie właśnie w kręgu winy i kary, czego przykładem jest również film Szymon Słupnik. Twórca zawsze dowartościowuje prosty lud i jego moralność, natomiast piętnuje elitę.

Dyskretny urok burżuazji

Buñuel – krytyk zamożnego mieszczaństwa

Najważniejszym obiektem obserwacji Buñuela jest bowiem zamożne mieszczaństwo, jak w słynnym Dyskretnym uroku burżuazji (1972). Jego bohaterami uczynił reżyser wojskowych, kler i polityków. Motyw przewodni filmu sprowadza się do niemożności skonsumowania wystawnej kolacji. Wyraźnie pokazuje się, że jedynymi wartościami dla burżuazji są jedzenie i seks. Całość została zrealizowana w poetyce sennego koszmaru, w którym nie można zrozumieć, co jest snem, a co rzeczywistością. Znaczącym filmem w karierze reżysera była również Piękność dnia z piękną Catherine Deneuve w roli głównej. Jego bohaterka to piękna żona lekarza, która wobec męża jest oziębła seksualnie, natomiast swoje erotyczne potrzeby zaspokaja w domu publicznym. Film z jednej strony piętnuje obłudę, ale z drugiej pokazuje niemożność wyzwolenia się z ograniczających zakazów moralnych.

Ostatnim dziełem Buñuela był Mroczny przedmiot pożądania. Głównymi motywami są tu skomplikowane relacje damsko-męskie uwikłane w społeczne konwenanse. Podejmuje reżyser również temat starzenia się, który wiąże się z koniecznością porzucenia fizycznych rozkoszy. Jak zwykle, pojawia się tu również mroczna erotyka.

Filmy Buñuela były przede wszystkim wyrazem kontestacji wobec ograniczeń religijnych, społecznych ale również politycznych – powstawały bowiem w okresie reżimu generała Franco. Reżyser-surrealista pokazuje, że jedynym ratunkiem człowieka jest wyobraźnia, będąca sferą absolutnej wolności.

Wybitny twórca zmarł w 1983 roku w Meksyku.

Literatura:

J. Guze, Wśród bohaterów kina, Warszawa 1983.