„Piknik pod Wiszącą Skałą” – potęga Tajemnicy

Tytuł: Piknik pod Wiszącą Skałą ( oryg. Picnic at Hanging Rock)

Data produkcji: 1975

Reżyseria: Peter Weir

Obsada: Rachel Roberts, Vivean Gray, Jacki Weaver, Helen Morse, Anne Louise Lambert

Muzyka: Bruce Smeaton, Gheorghe Zamfir

Dzieło Petera Weira – Piknik pod Wiszącą Skałą – to film pod każdym względem wyjątkowy. Reżyser wykorzystał bowiem wszelkie dostępne środki, by dotknąć Tajemnicy – człowieka, jego fizyczno-duchowej konstrukcji oraz transcendencji. Jest to również obraz wybitnie przesycony kobiecością, która jawi się niczym pierwotna siła leżąca u podstaw bytu.

Piknik pod Wiszącą Skałą – adaptacja powieści Joan Lindsay

Piknik pod Wiszącą Skałą, zrealizowany w 1975 roku, powstał na podstawie powieści australijskiej pisarki Joan Lindsay. Fabuła, wbrew zapewnieniom autorki, nie przedstawia prawdziwych wydarzeń, a przynajmniej nie ma o nich wzmianki w żadnych dostępnych kronikach. Akcja rozgrywa się u progu nowego wieku – w 1901 roku, kiedy to kilkoro dziewcząt z australijskiej pensji miało zaginąć bez śladu podczas wyprawy na Wiszącą Skałę. Według pisarki ta tajemnicza sprawa nigdy nie została wyjaśniona i tak również dzieje się w filmie – odbiorca nie uzyskuje odpowiedzi na żadne z istotnych pytań: co wydarzyło się na wzgórzu?

Dlaczego nigdy nie odnaleziono ciał dziewcząt? Z jakiego powodu jedyna ocalona, Irma, nie miała śladu żadnych obrażeń, za to zgubiła gorset i bieliznę? Pozostawienie otwartego zakończenia jest oczywiście zabiegiem celowym. Peter Weir jedynie dotyka Tajemnicy, sygnalizuje jej obecność, wzmaga ciekawość widza, ale niczego nie wyjaśnia. Oferuje natomiast niesłychane bogactwo symboli, które są niczym pojedyncze elementy misternej układanki.

Akcja filmu rozgrywa się w Australii, w stanie Victoria, w dzień świętego Walentego. Oto widzimy pensję dla panien z dobrego towarzystwa, które po śniadaniu wybierają się na piknik pod Wiszącą Skałę, lokalną przyrodniczą atrakcję (chodzi o górę Diogenes). Trzy podekscytowane uczennice: Miranda (Anne-Louise Lambert), Irma (Karen Robson) i Marion (Jane Vallis) pragną bliżej zbadać wzgórze i zyskują na to pozwolenie nauczycielek. Dołącza do nich również pulchna Edith (Christine Schuler). Znamienne, że tylko ona nie ulega urokowi Wiszącego Wzgórza.

Podczas gdy koleżanki coraz bardziej podekscytowane wyprawą wspinają się coraz wyżej, w Edith wzrasta niepokój. W końcu dziewczyna z krzykiem wraca na dół, mijając po drodze jedną ze swoich opiekunek, pannę McCraw (Vivean Gray), nauczycielkę matematyki. Kobieta w samej bieliźnie podąża na szczyt. Wieczorem okazuje się, że żadna z uczestniczek wyprawy nie wraca, a lokalna policja podejmuje bezskuteczne poszukiwania. Po tygodniu zamożny panicz Michael (Dominic Guard), będący świadkiem wyruszenia dziewcząt na wzgórze, odnajduje cudem Irmę.

Natura a Kultura w Pikniku pod Wiszącą Skałą

Najważniejsze znaczenia w Pikniku pod Wiszącą Skałą sytuują się w obrębie opozycji natury i kultury. Ta druga wydaje się wyraźnie opresyjna; wyznacza ją przestrzeń dziewczęcej pensji ze sztywnym programem zajęć i nudną pamięciową nauką. Symbolem więzów kultury są gorsety i rękawiczki, które muszą nosić panny z dobrego domu. Z tego powodu pozwolenie zdjęcia rękawiczek, jakie udziela właścicielka szkoły dziewczętom wybierającym się na piknik, ma szczególne znaczenie. Istotne są również zachowania pensjonarek wspinających się po skale: zdejmują one buty i pończochy, a odnaleziona potem Irma nie ma na sobie gorsetu. Również stateczna nauczycielka, panna McCraw, urzeczona magnetyzmem miejsca, pozbywa się misternej sukni.

Natura w filmie Piknik pod Wiszącą Skałą nie jest prostym przeciwieństwem kultury. Jej najważniejszy symbol, czyli góra Diogenes, zyskuje bowiem niemal wymiar metafizyczny. Skała ta jest przestrzenią transcendencji i jako taka posiada ambiwalentne oblicze. Z jednej strony urzeka dziewczęta, wyzwala je ze społecznych konwenansów, pozwala odkryć istotę bytu. Z drugiej natomiast wzgórze wzbudza lęk i doprowadza pensjonarki do zguby.

Piknik pod Wiszącą Skałą – Nauka i Sztuka

Opozycja Natury i Kultury również nie przyjmuje w filmie Piknik pod Wiszącą Skałą formy dwuwartościowej alternatywy: dobre – złe. Kultura to bowiem nie tylko opresja, ale również sztuka i nauka. Są to niejako dwa języki, za pomocą których człowiek może wyrazić swoje doświadczenie. Przedstawicielką nauki jest panna McCraw, nauczycielka przedmiotów ścisłych. Objaśnia ona dziewczętom geologiczne aspekty wzgórza. Niezwykle znaczący jest w tym kontekście jej wywód dotyczący wieku góry Diogenes. Liczy ona mianowicie około miliona lat, co w perspektywie wieku łańcucha Wielkich Gór Wododziałowych czyni z niej młode wypiętrzenie. To również panna McCraw zauważa, że podczas pikniku jej zegarek zatrzymał się na godzinie dwunastej. Mamy tu zatem do czynienia ze swoistą filozofią czasu, który, jak powiada teoria Einsteina, jest względny. Może być chwilą, ale również wiecznością.

Druga z opiekunek pensjonariuszek, nauczycielka języka francuskiego, panna Dianne de Poitiers (Helen Morse), to z kolei miłośniczka sztuki. Potrafi ona patrzeć na świat oczyma dzieł wielkich mistrzów. Zauważa na przykład, że piękna złotowłosa Miranda, która staje się przewodniczką wyprawy na wzgórze, przypomina Wenus ze słynnego obrazu Botticellego. Warto także podkreślić, że zdjęcia w filmie Piknik pod Wiszącą Skałą są wyraźnie stylizowane na obrazy impresjonistów i prerafaelitów. Istotną rolę odgrywa tu gra światła i barwy. Mamy również do czynienia z symboliczną zmianą kolorystyki – od wyraźnie jasnej na początku filmu do ciemnej na końcu. Nie sposób przecenić roli niesamowitej muzyki, nadającej rytm poszczególnym scenom. Romantyczny dźwięk fletu Gheorghe’a Zamfira połączony z nagraniem zbliżającego się trzęsienia ziemi nadaje całości niepowtarzalną aurę.

Piknik pod Wiszącą Skałą – erotyka i konwenans

Inną stroną przeciwstawienia Natury i Kultury jest w Pikniku pod Wiszącą Skałą starcie fizyczności z wiktoriańską obyczajowością. Wspinaczka dziewcząt na wzgórze posiada wyraźne znamiona erotyczne, ma wręcz cechy seksualnego wtajemniczenia. Już sam czas akcji filmu – dzień świętego Walentego nadaje całości miłosną atmosferę. Pensjonarki znajdują się w swoistym transie i pokonują kolejne etapy wędrówki niczym kochanki obnażające się przed partnerem. Symbolem niewinności są białe skromne sukienki dziewcząt, a pierwszym sygnałem jej utraty jest przekroczenie przez pensjonarki strumienia. W tym kontekście znamienna staje się wyraźna zmiana u odnalezionej Irmy, która po rekonwalescencji zjawia się na pensji w strojnej, czerwonej sukni.

Jednocześnie inicjacja o charakterze seksualnym jest w Pikniku pod Wiszącą Skałą równoznaczna z wejściem w sferę metafizyki. Obie zaś są skrajnie niebezpieczne – prowadzą do zagubienia lub śmierci. Erotyczne wtajemniczenie zawsze wiąże się ze swoistym rytuałem przejścia. Stanowi bezpowrotną destrukcję starego ładu. Szczególnym obiektem miłosnych uniesień jest w filmie złotowłosa Miranda. To do niej kieruje swoje erotyczne wiersze wrażliwa Sara, która rozłączenie z przyjaciółką przypłaci samobójczą śmiercią. Urokowi Mirandy ulega również Michael i dla niej podejmuje ryzykowne poszukiwania.

Warto zauważyć, że w filmie dominuje żywioł kobiecy. Reżyser próbuje niejako zafascynować widza kolejnymi obrazami dziewcząt – ich sukienek, kapeluszy, rozwianych włosów i zamglonych oczu. Kobiecość jest niejako pierwotnie związana z naturą, kieruje się cielesnością i intuicją. Można tu nawet odnaleźć echa freudowskich teorii histerii, zwłaszcza biorąc pod uwagę czas akcji – początek wieku – erupcję zachorowań kobiet na nerwice. Finałowa scena samobójstwa Sary stanowi kwintesencję wszystkich tych znaczeń, a Piknik pod Wiszącą Skałą staje się misternie zbudowaną całością, która opalizuje bogactwem rozmaitych sensów.

A.Grabicz, Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik filmu fabularnego. Podróż piąta 1974 – 1981, Kraków 2009.