„Powiększenie” Antonioniego – „nieznośna lekkość bytu”

Tytuł: Powiększenie (oryg. Blow-Up)

Reżyseria: Michelangelo Antonioni

Rok produkcji: 1966

Obsada: David Hemmings, Vanessa Redgrave, Sarah Miles, Jane Birkin, Peter Bowles, Veruschka von Lehndorff, John Castle, Gillian Hills

Powiększenie, jeden z najważniejszych filmów Michelangelo Antonioniego, to poruszający obraz duchowej pustki współczesnego człowieka. W rzeczywistości ponowoczesnej, w której wszystkie prawdy starego świata zostały odesłane do lamusa, nawet śmierć traci swój realny i dojmujący wymiar.

Powiększenie – historia pewnego zdjęcia

Powiększenie z 1966 roku było pierwszym anglojęzycznym filmem włoskiego mistrza, który wcześniej zdążył zdobyć popularność jako reżyser Przygody, Nocy czy Zaćmienia. Dzieło zostało oparte na motywach opowiadania Julio Cortazara, pt. Babie lato. Akcja tego obrazu Antonioniego rozgrywa się w Londynie w latach 60., w środowisku artystycznej bohemy. To czas intensywnych przemian społecznych i rewolucji seksualnej. Głównym bohaterem filmu jest młody, wzięty fotograf mody, Thomas (David Hemmings), który podczas robienia zdjęć w parku, przypadkiem utrwala spotkanie dwojga kochanków. Kobieta (Vanessa Redgrave) zauważa jednak intruza i chce za wszelką cenę wyrwać mu aparat.

Gdy Thomas wraca do domu nieznajoma niespodziewanie go odwiedza i próbuje negocjować uzyskanie zdjęć. Dziewczyna oferuje nawet fotografowi swoje wdzięki w zamian za oddanie filmu. Bohater, widząc determinację kobiety, wręcza jej rolkę z innymi zdjęciami, a sam po jej wyjściu wywołuje fotografie z parku. Powiększając kolejne kadry Thomas odkrywa, że w parku doszło do zabójstwa mężczyzny, a kobieta, udawała jedynie uczucie, by zwabić niedoszłego kochanka w ustronne miejsce i ułatwić mordercy zastrzelenie ofiary.

Bohater wraca na miejsce zbrodni, gdzie zastaje ciało ofiary. Nie zawiadamia jednak policji, ale chce namówić znajomego pisarza do wspólnego sfotografowania ciała. Podczas nocnej wędrówki po mieście w poszukiwaniu przyjaciela, z domu Thomasa znikają zdjęcia z parku, a kiedy rano fotograf udaje się do parku, ciała już nie ma. Zrezygnowany bohater przyłącza się do tenisowego meczu, którego uczestnicy odbijają między sobą wyimaginowaną piłeczkę.

Powiększenie – D. Hemmings i Vanessa redgrave

Powiększenie – destrukcja intrygi kryminalnej

Pod względem konstrukcyjnym Powiększenie to film podobny do Przygody (1966) z Monicą Vitti, od którego to dzieła zaczęła się wielka kariera Antonioniego. Mamy tu bowiem do czynienia z destrukcją kryminalnego wzorca fabuły. Jest morderstwo, są podejrzani, jest i początek śledztwa, ostatecznie jednak nic się nie wyjaśnia. Oczekiwania widza pozostają więc niezaspokojone. Antonioni na pierwszy plan wysuwa niepoznawalność świata i klęskę ludzkiego dążenia do odkrycia prawdy.

Sytuację jeszcze mocniej komplikuje fakt, że poruszamy się w świecie pozorów, podobnie jak Thomas, który dopiero dzięki powiększeniu zdjęć, dowiaduje się o tym, co naprawdę wydarzyło się w parku. Uważne przyjrzenie się światu doprowadza do jego demaskacji, jednocześnie jednak odkrycie sedna sprawy jest niemożliwe. Fotografie zbyt mocno powiększone stają się bowiem abstrakcyjnym obrazem, w którym nie można rozpoznać już żadnego konkretnego kształtu.

Jednocześnie Antonioni czyni interesujące spostrzeżenia na temat współczesnej kultury obrazkowej i roli mediów. Thomas to człowiek, który nie potrafi patrzeć na świat bez fotograficznego filtra, wszystko, czego doświadcza, co go zachwyca lub porusza, musi natychmiast uchwycić za pomocą aparatu. Jak powiada zatem Susan Sontag, we współczesnym świecie to fotografia nadaje sens rzeczywistości, decyduje o tym, co ma znaczenie, a także wyznacza rangę swoich obiektów.

Z drugiej strony wszystko, co nie znajdzie się na zdjęciu, traci niemal realny byt, podobnie jak dokonana w filmie zbrodnia. Gdy znikają dowody morderstwa w postaci fotografii, całe zdarzenie zostaje niejako unieważnione. Antonioni w Powiększeniu pokazuje również, w jaki sposób fotografia może stać się narzędziem manipulacji. Gdy realne jest tylko to, co możemy pokazać w kadrze, możliwe bywa stworzenie dowolnej narracji na temat świata i pokazanie jej jako jedynie słusznej prawdy. W ten sposób fotografia staje się instrumentem zakłamywania rzeczywistości, zamiast przybliżać świat, w gruncie rzeczy oddala człowieka od prawdy. Sytuuje się pomiędzy człowiekiem i rzeczywistością, jest substytutem realnego widzenia.

Film Powiększenie i dekadencki Londyn

Powiększenie Antonioniego to również obraz dekadenckiego Londynu w samym środku seksualnej rewolucji lat 60. XX wieku. Thomas afiszujący się w swoim rolls-royce jest typowym przedstawicielem bohemy, parającym się zarówno komercyjną jak i artystyczną działalnością. Przez jego atelier przewija się mnóstwo pięknych modelek ze słynną Veruschką na czele. Scena fotografowania sławnej europejskiej modelki należy do najsłynniejszych kadrów filmu. Ma ona zarówno wymiar dosłowny, jak i metaforyczny, zawiera wyraźne aluzje erotyczne, odnosi się do współczesnej kultury, w której kobiece, atrakcyjne ciało staje się komercyjnym towarem.

Veruschka i David Hemmings w Powiększeniu

W Powiększeniu pojawiają się również inni przedstawiciele artystycznego światka: malarze, pisarze czy kultowy brytyjski zespół tego czasu, The Yardbirds. Genialnie wypada scena koncertu w Ricky Tick Club, kiedy legendarny Jeff Beck rozbija elektryczną gitarę i rzuca jej szczątki w tłum, który natychmiast podejmuje szaleńczą walkę o tę relikwię. Jej szczęśliwym zwycięzcą okazuje się Thomas, gdy tylko jednak oddala się ze swoim łupem, wyrzuca gryf na londyński bruk. Przechodnie obojętnie omijają zaś „cenny” przedmiot. W ten sposób Antonioni po raz kolejny mistrzowsko zwraca uwagę na względną wartość rzeczy we współczesnej kulturze.

Powiększenie (1966) – świat po „śmierci Boga”

Powiększenie ukazuje przerażającą aksjologiczną pustkę nowej formacji społecznej. Jej najlepszą ilustrację stanowi główny bohater. Pomimo że posiada on dostęp niemal do wszystkich przyjemności życia – w młodym wieku odnosi sukces, ma pieniądze, sławę i każdą kobietę, której zapragnie, jego egzystencja jest rażąco nudna. Nic nie sprawia Thomasowi przyjemności, a wewnętrzna stagnacja sprawia, że jest on raczej odpychający w obejściu. Antonioni portretuje w swoim filmie rzeczywistość po Nietzscheańskiej śmierci Boga, czyli świat, w którym tradycyjne wartości etyczne zostały obalone, jednak zamiast oczekiwanej wolności, pojawiła się otchłań duchowej pustki.

Widać ją w życiu Thomasa, ożywiającego się jedynie na moment w czasie pracy lub przygodnego seksu. W takiej miałkości egzystencji jedynym, co może wstrząsnąć bohaterem, jest śmierć. Zetknięcie z tajemnicą pobudza Thomasa do działania. Jego prywatne śledztwo rozmywa się jednak w nocnej eskapadzie po labiryncie miasta i kończy, kiedy mężczyzna trafia na narkotykową imprezę. Bohater ulega pokusie chwilowej ekstazy, zamiast udać się ponownie na miejsce zbrodni lub zawiadomić policję, sięga po marihuanę i budzi się dopiero rankiem, gdy wszystkie ślady morderstwa zostały zatarte.

Powiększenie – złudzenie zamiast prawdy

Ostatnia scena Powiększenia, kiedy Thomas dołącza do pary mimów grających przy pomocy wyimaginowanej piłki, stanowi rodzaj teatralizacji rzeczywistości. Mecz z napięciem obserwuje grupa widzów udających, że wszystko odbywa się na serio. Nie jest zatem istotne, co jest prawdą, zdaje się powiadać Antonioni. Prawda jest bowiem rodzajem powszechnej umowy. Być może wszyscy w jakimś stopniu godzimy się, by złudzenia i pozory zastępowały nam zbyt okrutną lub po prostu niemożliwą do pojęcia rzeczywistość. Gdy jednak utracimy samą istotę życia, czyli miłość, czy gra będzie miała jakikolwiek sens?

Literatura:

A. Grabicz, Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż trzecia. 1960 – 1966, Kraków 1996.