„Wichrowe wzgórza” – miłość wbrew zasadom

 

Tytuł: “Wichrowe wzgórza” (“Wuthering Heights”)

Rok produkcji: 1992

Reżyseria: Peter Kosminsky

Obsada: Ralph Fiennes, Juliette Binoche, Janet McTeer, Sophie Ward, Simon Sepherd, Jeremy Northam, Jason Riddington i inni

 

 

 

 

„Wichrowe wzgórza”, jedyna i jednocześnie wybitna powieść Emily Brontë, była kilkakrotnie przenoszona na wielki ekran. Adaptacja Petera Kosminksky’ego to jednak najwierniejsza wersja słynnej historii o romantycznej i jednocześnie destrukcyjnej miłości Katherine i Heathcliffa, która okazała się silniejsza niż wszystkie społeczne i moralne zasady. Świetne kreacje Juliette Binoche i Ralpha Fiennesa doskonale oddały klimat tej na poły gotyckiej i frenetycznej, na poły wiktoriańskiej opowieści o dwóch duszach na zawsze połączonych niewidzialnym węzłem, jakiego nie zdołały przerwać ani kulturowa opresja ani śmierć.

„Wichrowe wzgórza” – od powieści do adaptacji

„Wichrowe wzgórza” to jedyna powieść Emily Brontë wydana w 1847 roku pod męskim pseudonimem Ellis Bell. Kilka miesięcy wcześniej pod tym samym nazwiskiem ukazała się powieść starszej siostry autorki, Charlotte, „Dziwne losy Jane Eyre”. Obie pisarki, jak również trzecia siostra, Anne, były córkami ubogiego angielskiego pastora, próbującymi pogodzić literackie powołanie z intensywną pracą w trudnych warunkach materialnych. W przeciwieństwie do historii Jane Eyre „Wichrowe wzgórza” nie spotkały się początkowo z aprobatą czytelników i publiczności.

Przyczynił się do tego specyficzny obraz świata przedstawionego powieści, w którym autorka raczej kwestionowała niż afirmowała zasady zastanego porządku wiktoriańskiego. Pokazała bowiem historię namiętnej miłości, głuchej na wszelkie społeczne i religijne ograniczenia. Jej bohaterowie to postaci wymykające się prostym moralnym osądom. Szczególnie wyróżnia się tu zaś portret kobiety, która za nic ma dobre wychowanie i maniery uległej damy, co szokowało ówczesnych czytelników, a i dzisiaj łamie kulturowe standardy.

„Wichrowe wzgórza” kilkakrotnie były adaptowane przez kino. Do najważniejszych ekranizacji należą: wersja z 1939 roku z Laurencem Olivierem i Merle Oberon w rolach głównych w reżyserii Williama Wylera, a także obraz Luisa Buñuela pt. „Otchłanie namiętności” z Jorge Mistralem i Irasemą Dilian. Angielska adaptacja z 1993 roku, zrealizowana przez Petera Kosminsky’ego to natomiast obraz najbardziej zgodny z powieściowym oryginałem.

„Wichrowe wzgórza” – o czym to historia?

Akcja filmu „Wichrowe wzgórza” rozgrywa się na przestrzeni 30 lat na przełomie XVIII i XIX wieku w Północnym Yokrshire. Bohaterami historii są dwa rody: szlachecka i mniej zamożna rodzina Earnshawów zamieszkująca tytułowe Wichrowe Wzgórza oraz arystokratyczny klan Lintonów z siedzibą w Drozdowym Gnieździe. Opowieść posiada narracyjną, podwójną klamrę. Rozpoczyna ją i kończy sama pisarka, która odwiedza stare, opuszczone zamczysko, a wtedy w jej wyobraźni rodzi się cała historia. Drugą klamrę stanowi zaś moment pojawienia się w Wichrowych Wzgórzach dzierżawcy Drozdowego Gniazda, przypadkowo poznającego smutne dzieje bohaterów.

Cofamy się zatem kilkadziesiąt lat wstecz, gdy pan Earnshaw przywozi z dalekiej podróży osieroconego chłopca o imieniu Heathcliff, który staje się przyrodnim bratem jego biologicznych dzieci: Cathy i Hindleya (Jeremy Northam). Po śmierci ojca brat Catherine wyrzuca z domu Heathcliffa i zamienia go w pogardzanego parobka. Dziewczyna bardzo mu współczuje i spędza z nim każdą wolną chwilę. Oboje bardzo się do siebie zbliżają i stają się dwiema bratnimi duszami. Pewnego wieczoru wspólnie zakradają się do Drozdowego Gniazda, by podglądać Lintonów. Gdy zostają przyłapani, Heathcliffowi udaje się uciec, a Cathy zostaje zaatakowana przez psy. Spędza u Lintonów kilka miesięcy, które całkowicie ją odmieniają.

Bohaterka zaczyna porównywać nieokrzesanego Heathcliffa z modnie ubranym i zamożnym Edgarem (Simon Shepherd), za którego ostatecznie wychodzi za mąż. Tymczasem odtrącony sierota ucieka z Wichrowych Wzgórz, a gdy po dwóch latach powraca jako zamożny człowiek, wykupuje długi brata Cathy i całą rodową posiadłość. Mimo to Cathereine nie opuszcza męża, a Heathcliff żeni się z siostrą Edgara, którą unieszczęśliwia. Cathy tymczasem umiera po porodzie córki. Mija osiemnaście lat, a pałający żądzą zemsty właściciel Wichrowych Wzgórz podstępnie zwabia do dworu córkę Cathy i przymusza ją do ślubu ze swoim synem, przejmując w ten sposób jej majątek. W wieczór, gdy nowy dzierżawca Drozdowego Gniazda zjawia się w domu bohatera, Wichrowe Wzgórza nawiedza duch Catherine, za którym podąża Heathcliff. Córka Cathy i jej kuzyn zakochują się w sobie i mogą bez przeszkód wieść wspólne, szczęśliwe życie.

„Wichrowe wzgórza” jako romantyczna historia gotycka

„Wichrowe wzgórza” to film, który, podobnie jak powieść, zawiera wiele elementów gotyckich. Naczelną rolę odgrywa tu tajemnicza i mroczna przestrzeń. Tworzą ją zarówno elementy kultury (ponure zamczysko Wichrowe Wzgórza), jak i natury (rozległe, wietrzne i zamglone wrzosowiska oraz kamienny pejzaż Yorkshire). Odgrywa ona rolę w budowaniu gotyckiego klimatu filmu, ale stanowi również projekcję wnętrza bohaterów i ich nieokiełznanej miłości. Wskazuje na to nie tylko przebieg fabuły, ale także np. wypowiedź Cathy. Dziewczyna porównuje bowiem swój afekt do Edgara do leśnego listowia, które zniknie z nadejściem zimy, przeciwstawiając ją uczuciu do Heathcliffa, będącego niczym niezniszczalna skała.

W filmie Kosminsky’ego pojawiają się również elementy nadprzyrodzone, czyli magiczne i prorocze zdolności Heathcliffa, metafizyczna więź łącząca bohaterów czy duch Catherine. Gotycyzm to typowa cecha powieści romantycznej, którą wiernie oddaje również ekranizacja. Innym charakterystycznym elementem „Wichrowych wzgórz” jest frenetyzm, czyli obecność elementów szaleństwa i amoralnego postępowania bohaterów. Widać to szczególnie w wypadku demonicznego Heathcliffa znęcającego się nad własną żoną czy wykopującego trupa ukochanej. Niemieszczące się w standardach wyobrażenia o pozytywnej bohaterce jest również w wielu sytuacjach zachowanie Cathy, która wprost dręczy psychicznie swojego męża, zarzuca mu tchórzostwo czy naraża na fizyczną przemoc ze strony Heathcliffa.

Dwa oblicza Catherine w „Wichrowych wzgórzach” – wrzosowiska

Dwa różne związki Cathy z mężczyznami w „Wichrowych Wzgórzach” bardzo wiele mówią o naturze bohaterki i odzwierciedlają jej dwoistą naturę. Są to niejako portrety wnętrza i zewnętrza postaci. Postać Catherine świetnie wykreowana przez Juliette Binoche to dziewczyna całkowicie odbiegająca od wzorca dobrze wychowanej panny epoki wiktoriańskiej. Od dzieciństwa jest dzika, krnąbrna i odważna. Zamiast pobierać nauki, niczym chłopak włóczy się po wrzosowiskach i uwielbia płatać figle. Tę nieokiełznaną naturę Cathy podkreśla jej fryzura, w której występuje na początku filmu: rozwiane, potargane włosy zdają się dziwnie nie przystawać do standardowego wyobrażenia o młodych dziewczętach z tamtych czasów.

Taki portret Cathy posiada realistyczne umotywowanie – dziewczyna z powodu wczesnej śmierci rodziców nie odebrała należytego wychowania i nie nauczono jej manier.Ma to jednak również głębsze znaczenie: uwydatnia mianowicie represyjną rolę kultury w formowaniu kobiecego wzorca. Kobieta, zwłaszcza w modelu wiktoriańskim, miała być bowiem bierną, flegmatyczną damą, zdobiącą dom i posłusznie wykonującą swoje obowiązki. Nieprzypadkowo dzika sceneria, która kształtuje naturę Cathy, jest również scenerią jej związku z Heathcliffem. Od początku mamy do czynienia z miłością wykraczającą poza społeczne normy, najpierw jako mezalians, potem jako naruszenie instytucji małżeństwa.

Sam Heathcliff jawi się jako bohater fascynujący i niejednoznaczny. Znakomity debiut Ralpha Fiennesa zapewnił mu świetne perspektywy kariery. Heathcliff w wykonaniu tego aktora to postać mroczna i intrygująca swoim magnetycznym spojrzeniem jasnych oczu. Bohater jawi się niemal jako zakochany demon, którego jedynym ludzkim uczuciem jest ogromna i szalona miłość do Cathy. A jest to więź niwecząca wszelkie schematy i za nic mająca istniejące normy. To miłość ożywcza jak wiatr od oceanu wrzosowisk i trwała jak skalny pejzaż gór Yorkshire.

Catherine w zamku Lintonów w „Wichrowych Wzgórzach”

Catherine z „Wichrowych Wzgórz” posiada jednak i drugie oblicze. Ujawnia się ono, czy raczej konstruuje podczas jej pobytu w Drozdowym Gnieździe, kiedy doświadcza zauroczenia Edgarem. To wówczas bohaterka nabiera towarzyskiej ogłady i staje się wiktoriańską damą. Jej przemianę sygnalizują wyszukane ułożenie włosów, jedwabne stroje i rękawiczki. Otoczenie, w którym przebywa, również pełni znaczącą funkcję. To nie ponure, labiryntowe zamczysko, ale ze smakiem urządzona rezydencja. Wszystko ma tu swoje określone miejsce, nawet natura posiada zupełnie inne oblicze niż w Wichrowych Wzgórzach. Widzimy mianowicie doskonale zaplanowane i wypielęgnowane ogrody – przestrzeń całkowicie podporządkowaną racjonalnym ludzkim zamysłom.

Mamy tu zatem do czynienia z portretem bohaterki ukształtowanym przez kulturowe wymogi, które jaskrawo kontrastuje z jej naturalnymi predyspozycjami. Cathy porównuje swój dotychczasowy status z życiem, którego doświadcza w arystokratycznym dworze. Lintonowie stoją zdecydowanie wyżej w hierarchii społecznej, a bohaterka uświadamia sobie, że małżeństwo z Edgarem będzie dla niej klasowym awansem. Zaczyna również boleśnie dostrzegać różnicę pomiędzy Heathcliffem a dobrze wykształconym i zamożnym Lintonem. Niezwykle wymowną sceną jest powrót Cathy do Wichrowych Wzgórz i jej powitanie ze swoim wieloletnim towarzyszem. Heathcliff, podając jej dłoń, brudzi białe rękawiczki bohaterki, a ona spogląda na nie z zażenowaniem. Potem wyznaje służącej, że małżeństwo z Heathcliffem byłoby dla niej poniżeniem.

Jednak zmiana w osobowości Cathy okazuje się równie nietrwała, jak jej miłość do Lintona. Bohaterka bardzo szybko po ślubie uświadamia sobie, że popełniła błąd, oszukując swoją prawdziwą naturę i zaczyna dusić się w ciasnych, narzuconych jej ramach. W jednej ze scen widzimy, jak niemal omdlała dociera do okna swojej sypialni i uchyla okno, by poczuć ożywczy wiatr znad wrzosowisk. Wewnętrzny konflikt Cathy narasta, a jego apogeum stanowi moment, w którym sama doprowadza do starcia między Heathcliffem i Edgarem. Cynicznie szydzi wówczas z tchórzostwa męża, który zamiast samodzielnie odprawić śmiałka, chce zawołać na pomoc służbę.

„Wichrowe wzgórza” i miłość wolna od kulturowej opresji

Ceną, którą Cathy płaci za sprzeniewierzenie się swojej naturze, kulturowym wymogom i zasadom religijnym, jest śmierć. Miłość Catherine i Heathcliffa łamie wszystkie normy wiktoriańskiego świata. Sprzeniewierza się społecznej hierarchii i tradycyjnej moralności. Taki obrót spraw zapowiada już pamiętna niedziela, kiedy oboje zamiast słuchać biblijnych wersetów, żartują z nich, a potem uciekają z domu ścigani przekleństwami kaznodziei, nazywającego ich związek dziełem szatana. Podszyta demonizmem natura relacji Cathy i Heathcliffa powraca echem po śmierci bohaterki, gdy jej ukochany wdziera się w nocy do domu Lintonów, gdzie znajduje się trumna zmarłej.

Gwałtowna, rozdzierająca rozpacz mężczyzny wymownie kontrastuje z pełnym szacunku, ale jednocześnie chłodnym pożegnaniem Cathy przez męża. Linton umieszcza w dłoniach żony małżeński medalion, Heathcliff natomiast go wyrywa, rzucając wyzwanie samym niebiosom w walce o ukochaną. To niewątpliwie najbardziej poruszająca scena „Wichrowych wzgórz”. Heathcliff staje się wcieleniem Orfeusza pragnącego zatrzymać swoją miłość za wszelką cenę. Wszystko, co robi po śmierci Cathy, ma na celu zatrzymanie jej duszy na ziemi, nawet kosztem jej zbawienia. Po latach wykopuje ciało Cathy, by spojrzeć na jej twarz, która okazuje się nienaruszona. To potwierdza ponadnaturalny związek zakochanych, ale również wywołuje skojarzenia postaci bohaterki z gotycką czarownicą. W nieukojonej rozpaczy Heathcliffa kryje się także wyraźna negacja chrześcijańskich więzów małżeńskich, nakazujących wierność współmałżonkowi do momentu śmierci.

Bohaterowie „Wichrowych wzgórz” nie respektują tej zasady, a ich miłość okazuje się silniejsza nawet od fizycznego unicestwienia. Dlatego ostatecznie zostają połączeni – w innej, wolnej od ograniczeń rzeczywistości transcendentnej, gdzie, pośród wietrznych wrzosowisk padają sobie w ramiona.

Literatura:

M. Drabikowska, Subwersywność powieści „Wichrowe wzgórza” (1847) Elily Bronte na przykładzie postaci Katarzyny Earnshaw – szkic antropologiczny

G. Stachówna, „100 melodramatów. Leksykon”, Kraków 2000.