Film niemiecki – ekspresjonizm i styl kameralny

W niemej epoce filmu niemieckiego najważniejszą rolę odgrywał eskapizm, a więc próba ucieczki od codzienności. Z tego powodu kino to było zdominowane przez dwa główne nurty, a mianowicie ekspresjonizm i styl kameralny.

Niemieckie filmy zaczęły powstawać z dużym opóźnieniem w stosunku do Ameryki i pozostałej części Europy, bo dopiero na początku lat 20. XX wieku. Obecnie jednak badacze kina wyróżniają tu okres „kina epoki wilhelmińskiej” (do 1918 roku) oraz „kina Republiki Weimarskiej”. Ów pierwszy etap filmu niemieckiego naznaczony był głównie przez dzieła jarmarczne, choć pojawiły się w nim pewne interesujące zjawiska. Pierwszymi producentami byli Oskar Messter i Paul Davidson. Najważniejszy nurt tego okresu stanowił tak zwany Autorenfilm, czyli rodzaj francuskiego D’artu – filmu mocno osadzonego w estetyce teatru. Wybitne dzieło wpisujące się w ten kierunek to Student z Pragi (1913) w reżyserii Paula Wegenera. Jest to historia mężczyzny, który w zamian za profity materialne odstępuje diabłu własne odbicie w lustrze.

UFA i kino weimarskie – ekspresjonizm

Zwrot w historii kina niemieckiego zapoczątkowało powstanie w 1917 roku wytwórni UFA. Co ciekawe, głównym zadaniem tej rządowej instytucji było kręcenie filmów propagandowych, kreujących pozytywny wizerunek Niemiec na świecie. Po zakończeniu wojny światowej przeszła ona jednak w ręce prywatne i stała się głównym potentatem na niemieckim rynku filmowym.

W latach 20. do filmu niemieckiego zawitał ekspresjonizm, zapoczątkowany przez słynny Gabinet doktora Caligari Roberta Wiene. Po raz pierwszy kino sięgnęło po takie środki wyrazu, jak deformacja czasoprzestrzeni, rozerwanie ciągłości wątków i mroczny psychologizm. W Gabinecie… widzimy całkowicie odrealnioną i odkształconą scenografię, sprawiającą wrażenie, jakby przedmioty posiadały „własne miny”. Mamy tu do czynienia z całkowicie subiektywną wizją świata – eksplozją wewnętrznych lęków i obsesji.

Podobnie jak w ekspresjonistycznym malarstwie świat przedstawiony pełni rolę projekcji wnętrza bohaterów. Film opowiada historię szalonego lekarza, który doprowadza swojego pacjenta do obłędu dzięki zastosowaniu hipnozy. Nie wiadomo jednak, czy prawdą jest wersja „obłąkanego” czy może lekarza. W Gabinecie widziano również erupcję lęków z I wojny światowej, a także zapowiedź kolejnego nadchodzącego kataklizmu dziejowego, czyli faszyzmu.

W nurt ekspresjonistyczny niemieckich filmów wpisują się również dzieła Fritza Langa, zwłaszcza jego Zmęczona śmierć (1921), czyli historia dziewczyny, która po wypiciu trucizny udaje się w zaświaty i otrzymuje od śmierci trzy szanse ocalenia ukochanego. Z kolei Doktor Mabuse, gracz (1922) przedstawia dzieje przestępcy doprowadzającego do chaosu w całej republice, a Nibelungi (1924) nawiązują do średniowiecznego eposu. Charakterystyczną cechą tych filmów jest sięganie do tradycji romantycznych baśni i podań, a w sferze technicznej znamienne stopienie postaci z malarskimi dekoracjami. Bohaterowie stają się zatem podobni do rzeczy – niejako poddani reifikacji. Jedno z największych dzieł Langa – Metropolis (1927) – to również film utrzymany w estetyce ekspresjonizmu, choć o wyraźnych elementach fantastyki naukowej.

W nurcie niemieckiego ekspresjonizmu tworzył także Friedrich Wilhelm Murnau, autor takich dzieł, jak Chłopiec w błękicie, Krok w noc czy słynny Nosferatu, symfonia grozy na podstawie powieści Dracula Brama Stokera. W tym ostatnim horrorze reżyser mistrzowsko wykorzystał charakterystyczną dla ekspresjonizmu grę świateł i cieni, stylizowane fascynujące dzikie plenery; użył również taśmy negatywnej. Najbardziej ekspresjonistyczna jest zaś postać wampira Nosferatu – kwintesencji zła.

Film niemiecki – kammerspiel

Drugim istotnym nurtem filmu niemieckiego był styl kameralny. Dzieła tego kierunku można określić mianem dramatów psychologicznych. W przeciwieństwie do ekspresjonizmu mamy tu do czynienia ze zwrotem w kierunku życia przeciętnych ludzi, ale nie jest to realizm, a raczej próba wydobycia fatalizmu ludzkiego losu. W centrum akcji znajduje się dramat konkretnej postaci. W filmach tych występuje bardzo mało aktorów, ważną rolę odgrywa natomiast symbolika przedmiotów i napis. Kamera wchodzi zaś w rolę interpretatora sytuacji.

W stylistyce kammerspiel tworzył Murnau; do jego mistrzowskich dzieł należą Portier z hotelu Atlantic, Schody kuchenne czy Noc sylwestrowa. Pierwszy z wymienionych filmów to smutna historia hotelowego portiera, który zostaje zdegradowany do roli pana pilnującego toalety. W nurcie kameralnym mistrzami scenariuszy byli Carl Mayer oraz Hans Janowitz.

Kinematografia nędzy („filmy uliczne”)

W połowie lat 20. w niemieckich filmach do głosu doszło również zainteresowanie ekonomicznymi i moralnymi skutkami wojny. Naczelnym reżyserem tego nurtu był Georg Wilhelm Pabst, autor Zatraconej ulicy, Miłości Joanny Ney, Puszki Pandory czy Dziennika upadłej dziewczyny. W swoich filmach Pabst tworzy przejmujące studium psychiki kobiecej, a fabuła najczęściej dotyczy upadku dziewczyny. Reżyser otwarcie pokazuje biedę, nierówności społeczne, a także zgubne skutki żarłocznego kapitalizmu. W Zatraconej ulicy wystąpiły skandynawskie gwiazdy: młodziutka jeszcze Greta Garbo i Asta Nielsen. Innym ważnym reżyserem podejmującym problematykę proletariatu był natomiast Heinrich Zille, autor np. Podróży matki Krause do szczęścia.

Ernst Lubitsch

Trudno również przy okazji kinematografii niemieckiej nie wspomnieć o Ernście Lubitschu. Co prawda epoka jego największych dzieł komediowych miała dopiero nadejść, w okresie filmu niemego był on jednak również znaczącym reżyserem widowisk historycznych, takich jak Oczy mumii Ma (1918), Carmen (1918), Sumurun (1920) czy Dzika kotka (1921). W utworach tych wystąpiła piękna i tajemnicza Pola Negri.

Literatura:

T. Kłys, Film niemiecki w epoce wilhelmińskiej i weimarskiej, [w:] Kino nieme, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowieńskiej i R. Syski