Komedia – świat widziany z dystansu
Komedia Mężczyźni wolą blondynki
Filmy komediowe narodziły się z tradycji burleski, a powstanie tego gatunku filmowego było nieodłącznie związane z gagiem. Szczególne warunki do rozwoju forma ta zyskała w okresie kina niemego, który określa się mianem złotej epoki komedii. To właśnie przed wprowadzeniem dźwięku film mógł na szeroką skalę wykorzystać takie środki wyrazu, jak moc gestykulacji aktorów, ich mimika czy kreowanie zabawnych sytuacji.
Zanim kino stało się sztuką, pełniło przede wszystkim funkcję rozrywkową. Najlepiej do tego celu nadawała się komedia, film niezwykle uniwersalny i czytelny dla każdego rodzaju publiczności. Począwszy od pierwszych rejestracji filmowych Louisa Lumiere’a, a zwłaszcza dziełka Polewacz polany, zaczął się kształtować repertuar środków wyrazu charakterystycznych dla wspomnianego gatunku filmowego. Początkowo komedia miała charakter widowiska cyrkowego – był to po prostu ciąg krótkich filmików wyświetlanych w kinie w dłuższych seriach. Od początku podstawowym elementem komedii był gag jako narzędzie wywoływania śmiechu widzów.
Burleska – komedia slapstickowa
Gag to nagły zwrot akcji, który w obrębie komedii początkowo pełnił rolę nadrzędną. Sama fabuła była bowiem bardzo fragmentaryczna, stanowiła niejako zbiór poszczególnych gagów. Na pierwszy plan wysuwały się parodia, autoparodia (często parodia filmów) i nonsens. Głównym stylem komedii niemej stała się burleska, czyli widowisko operujące dość prostym, nawet grubiańskim humorem. Sam termin burleska wywodzi się od francuskiego słowa „la bourle”, czyli „gruby dowcip”. Najważniejszą rolę w pierwszych komediach odgrywały motywy przemocy i destrukcji, a więc serie kopniaków, bójki na torty czy rozbijanie luster. Burleska silnie posługiwała się również trawestacją i prezentowała ironiczną wizję świata.
Max Linder – pierwszy europejski komik filmowy
Gatunki filmowe mają swoich mistrzów. Pierwszym sławnym komikiem w kinie był Max Linder, przed I wojną światową najsłynniejszy aktor w Europie. Stworzył on własny typ bohatera – eleganckiego, zadbanego mężczyzny z charakterystycznym cylindrem. Kreowane przez komika postaci również nosiły imię Max i doświadczały serii zabawnych zdarzeń, jak np. w filmie Jak Max podróżuje dookoła świata (1913). Kolejne wielkie nazwisko związane z rozwojem filmów komediowych to Mack Sennet, który był głównie producentem filmowym. O ile Linder przyczynił się do sukcesu burleski w Europie, Sennet odegrał podobną rolę w USA. W 1912 roku założył wytwórnię Keystone, która stała się ostoją burleski i komedii slapstickowej.
Komedia slapstickowa, często utożsamiana z burleską, charakteryzowała się ogromnym nagromadzeniem gagów, wartką akcją i scenami przemocy. Co więcej, wprowadzała do kina elementy otwartej erotyki. Swoistym odkryciem Senneta były tak zwane Bathing Girls, czyli dziewczęta w strojach kąpielowych, które pełniły w filmie funkcję dekoracyjną. Komedia slapstickowa spełniała istotne funkcje psychologiczne, ponieważ z jednej strony stanowiła swoiste rozładowanie ukrytych potrzeb, z drugiej zaś zawierała pewien kompensacyjny przekaz dla widza: zapewnienie, że z każdej opresji można wyjść cało. Współcześnie do tradycji burleski nawiązują np. tacy twórcy, jak Woody Allen, Mel Brooks czy Monty Python.
Bathing Beauties Macka Senneta
Charlie Chaplin – w stronę komedii wysublimowanej
Dopiero Charlie Chaplin stworzył komedię wysublimowaną. Filmy Chaplina to arcydzieła, które stanowią niecodzienne połączenie komizmu i liryzmu. Głównym bohaterem jego utworów jest Charlie – charakterystyczna postać w meloniku, garniturze, z małym wąsikiem, w za dużych butach i z bambusową laseczką w ręku. Owo dziwaczne połączenie trampa i eleganta stanowi klucz do idei przyświecającej całej twórczości Chaplina. Bohater ów przywraca bowiem godność ludziom ubogim i wykluczonym przez społeczną niesprawiedliwość. Charlie oraz jego przygody stanowią również zaprzeczenie amerykańskiego mitu sukcesu. Pierwszym arcydziełem, w którym reżyser wykorzystał ten kostium, był Charlie włóczęga. Niezwykle liryczna komedia Chaplina to z kolei Brzdąc – ciepła opowieść o przyjaźni bezdomnego chłopca i szklarza.
Najwybitniejszym dziełem Chaplina była zaś Gorączka złota z 1925 roku. Akcja filmu dotyczy poszukiwania złota na Alasce, a sama konstrukcja utworu stanowi parodię kina przygodowego. Głównym źródłem komizmu jest tu przewrotna gra z oczekiwaniami widza, np. w scenie, gdzie Charlie przemierza mroźną i ośnieżoną Alaskę w swoim zwyczajnym stroju. Do historii kina przeszły śmieszne sceny z Gorączki złota, np. przygotowywanie spaghetti ze sznurowadeł czy miłosny balet bułeczek urządzony przez Charliego. Obnażeniem bezwzględnego kapitalizmu były z kolei zrealizowane w epoce dźwiękowej Dzisiejsze czasy (1936), zrealizowane w latach podnoszenia się Ameryki z wielkiego kryzysu.
Komedia Gorączka złota
Oprócz hybryd gatunkowych, czyli połączenia komedii i melodramatu, Chaplin stworzył również model satyry filmowej w dziele Dyktator z 1940 roku. Film przedstawiał bowiem dzieje żydowskiego fryzjera, sobowtóra okrutnego władcy Hynkela. Mamy tu do czynienia z wyraźnym ośmieszeniem dyktatury Adolfa Hitlera. Jest to też pierwszy film dźwiękowy Chaplina i ostatni, w którym pojawia się postać Charliego Trampa.
Rogowe okulary Harolda Lloyda i kamienna twarz Bustera Keatona
Złotą epokę komedii lat 20. obok Chaplina współtworzyło również dwóch innych komików: Harold Lloyd i Buster Keaton. Pierwszy z nich stworzył własnego, niepowtarzalnego bohatera filmowego – młodego człowieka w rogowych okularach bez szkieł (podkreślających komizm postaci), w eleganckim garniturze. Bohater ów nieustannie marzył o wielkiej karierze, a większość jego przygód wiązała się ze zdobywaniem dosłownych i metaforycznych szczytów. Motyw wspinania się po wysokich drapaczach chmur wykorzystał Lloyd w takich filmach, jak Uwaga na dół (1919), Lunatyczka (1920), Never Weaken (1921) i w słynnym Jeszcze wyżej (1923).
Komedia Jeszcze wyżej z Haroldem Lloydem
Z kolei Buster Keaton nie wykreował jednej charakterystycznej postaci, wcielał się natomiast w różne role. Można jednak zauważyć w nich wyraziste cechy wspólne. Humor Keatona jest bowiem gorzki, co wyraża się w niezwykle poważnej postawie bohatera, który nigdy się nie śmieje. Wyróżnikiem Keatona stała się kamienna twarz, zachowywana przez aktora w każdych okolicznościach. Z jednej strony potęgowała ona komizm postaci i jej przygód, z drugiej zaś nadawała jego historii wymiar nieco przewrotny.
Bohater Keatona zawsze doświadcza szeregu zabawnych nieszczęść, jak w znanych Rozkoszach gościnności (1923). Szczególnie częstym motywem w komediach tego reżysera była utrata kontroli nad działaniem różnego rodzaju maszyn: pociągu, łodzi czy wynalazków (np. Elektryczny dom). Keaton skupiał się również na pokazywaniu samego procesu realizowania filmu oraz stosował poetykę sennego koszmaru. Do znanych dzieł należą np. Sherlock Junior, Generał, Niech żyje sport! czy Małżeństwo na złość – ostatnie samodzielne dzieło komika.
Gatunki filmowe – komedia obyczajowa
Komedia – film operujący dystansem, humorem i ironią, bardzo dobrze nadawała się również do rozładowania społecznego napięcia powstałego na skutek wielkiego kryzysu ekonomicznego lat 30. W tym okresie rozwinęły się dwie główne odmiany komedii obyczajowej: komedia – film o walce płci, oraz tak zwana komedia wyrafinowana (sophisticated comedy). Pierwszy z nurtów reprezentowały przede wszystkim dzieła Franka Capry – np. Ich noce (1934), opowiadające o miłości panny z bogatego domu – Ellie – i bezkompromisowego dziennikarza. Twórcą i mistrzem komedii wyrafinowanej był natomiast Ernst Lubitsch.
Komedia Ninoczka z Gretą Garobo
Gatunek ten charakteryzował się wartkim dowcipem, bohaterowie należeli do wyższej sfery, a fabuła dotyczyła dwuznacznych relacji pomiędzy nimi. Do najlepszych filmów Lubitscha zalicza się Złote sidła (1932), Sztukę życia (1933) i Eskapadę (1937). W tym duchu była również utrzymana słynna Ninoczka z Gretą Garbo w roli głównej.
Gatunki filmowe – komedia romantyczna
W latach 50. narodziła się z kolei komedia romantyczna – stanowiąca swoiste połączenie dwóch różnych gatunków, a mianowicie komedii i melodramatu. Z elementów typowo komediowych pojawiają się tu humor i szczęśliwe zakończenie, z melodramatu hybryda ta czerpie z kolei sentymentalny klimat i tematykę miłosną. Bohaterowie komedii romantycznej to postaci przeciętne – „chłopcy i dziewczyny z sąsiedztwa”. Główną scenerią wydarzeń jest miasto, fabuła ma bowiem typowo współczesny wymiar. Amerykańska szkoła komedii romantycznej zaczyna się od Billy’ego Wildera, twórcy słynnego Pół żartem, pół serio z Marilyn Monroe.
Komedia Rzymskie wakacje
Oprócz tego filmu do kultowych komedii romantycznych lat 50. należą Rzymskie wakacje Williama Wylera, Mężczyźni wolą blondynki Howarda Hawksa i Jak poślubić milionera Jeana Negulesco. W Rzymskich wakacjach zagrała Audrey Hepburn, która wcieliła się w rolę księżniczki zakochanej w amerykańskim dziennikarzu. Z kolei w filmie Hawksa Marilyn Monroe wykonała słynny popisowy numer, śpiewając piosenkę Diamonds Are a Girl’s Best Friend.
Oprócz amerykańskiej komedii romantycznej utrwalił się również jej model brytyjski, który reprezentują np. Cztery wesela i pogrzeb (1994) Richarda Curtisa, Notting Hill (1999) Rogera Michella lub Dziennik Brigitte Jones (2001) Sharon Maguire.
Źródła:
I. Sowińska, Złoty wiek burleski, [w:] Kino nieme, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej i R. Syski, Kraków 2010.
Ł. A. Plesnar, R. Syska, Kino amerykańskie lat 50.: złota dekada, [w:] Kino klasyczne, pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej i R. Syski, Kraków 2012.
