Top 20 – reżyserki filmowe – kino kobiet
To one tworzą panteon kobiecych gwiazd reżyserii filmowej. Odważne i bezkompromisowe – reżyserki światowego formatu. Oto 20 najwybitniejszych przedstawicielek kina kobiet.
„Nie ma co ukrywać, przez wiele lat kamera filmowa była wyłącznie męską zabawką. Jak tylko bracia Lumiere’owie 28 grudnia 1895 roku objawili Paryżowi swój wynalazek, który nazwali kinematografem, mężczyźni przypięli się do aparatu i zaczęli kręcić jego korbką. A co najważniejsze – kierowali obiektyw (…) tylko na to, co im się spodobało, dając – o czym zupełnie się teraz zapomina – własną, męską wizję świata, utrwalaną potem w czasie kolejnych stu lat w filmowych obrazach przez licznych przedstawicieli ich płci” – tak Grażyna Stachówna podsumowuje długą historię kina, w której udział kobiet-filmowców był raczej znikomy. Tym bardziej warto przypominać postaci wielkich reżyserek filmowych, które pracowały i nadal pracują nad wprowadzeniem do filmu kobiecej perspektywy widzenia świata.
Reżyserki filmowe
1. Alice Guy-Blaché (1873 – 1968)
Alice Guy-Blaché to pierwsza w historii kina reżyserka filmowa. Urodzona w 1873 roku twórczyni początkowo realizowała filmy we Francji, potem zaś wyjechała do Stanów Zjednoczonymi. Udała się tam wraz z mężem–operatorem i dorobiła się własnej wytwórni. Przez długi czas robiła oszałamiającą karierę, kręcąc filmy różnych gatunków. Niestety los obszedł się z nią bardzo okrutnie. Mąż uciekł z kochanką, zostawiając reżyserkę samą z dziećmi, a wytwórnia, w którą włożyła majątek, spłonęła.
Alice Guy po tej klęsce wróciła więc do Francji. Niestety wszystkie kopie jej dzieł przepadły, a ona sama żyła w niedostatku. Co więcej, pomimo ogromnego doświadczenia, jakie posiadała, nikt nie chciał jej zatrudnić przy produkcji filmowej. Gdy we Francji wydano pierwsze opracowanie historii kina Alice Guy ze zdziwieniem stwierdziła, że jej nazwisko nie zostało nawet wspomniane, a autorstwo wielu jej filmów przypisano innym reżyserom (!). Długo walczyła o oficjalne uznanie swojego ogromnego wkładu w rozwój kina. Twórczość Guy-Blaché doceniono dopiero po latach. Była autorką takich filmów, jak np. Paryż nocą (1904) czy Życie Chrystusa (1906).
2. Lois Weber (1879 – 1939)
Lois Weber to kolejna pionierka kina kobiet. Amerykanka szkoliła się pod okiem Alice Guy-Blaché, najpierw jako aktorka. W swoich filmach poruszała charakterystyczną problematykę, jak np. status kobiety w społeczeństwie czy macierzyństwo. Jako jedna z pierwszych pokazała również na ekranie nagie kobiece ciało (w filmie Hepocrites). Jej najważniejszym filmem był obraz Where Are My Children?, gdzie pojawia się wątek aborcji.
Weber zrobiła kilkaset filmów, z których wiele zostało zatrzymanych przez cenzurę. Jej wkład w rozwój kina jest porównywalny z osiągnięciami Davida W. Griffitha. Pracowała ze swoim mężem, Phillipsem Smalleyem. Już w 1913 roku eksperymentowała z dźwiękiem w kinie.
3. Germaine Dulac (1882 – 1942)
Germaine Dulac była jedną z prekursorek filmowego feminizmu, tworząc nurt kina niezależnego (feminist independent film). Francuska reżyserka tworzyła dzieła awangardowe, jak np. Uśmiechnięta pani Beudet (1922) – uznawany za pierwszy film feministyczny. Muszelka i pastor (1928) z kolei osadzony był w poetyce surrealizmu, a w nurcie impresjonistycznym utrzymane było Święto hiszpańskie.
Dulac zaczynała karierę jako dziennikarka feministycznych pism. Wspólnie z mężem założyła własną wytwórnię D. H. Films. Największe osiągnięcia reżyserki wiązały się z filmowym impresjonizmem i surrealizmem. Po przełomie dźwiękowym jej kariera podupadła i Dulac zajęła się tworzeniem kroniki filmowej dla wytwórni Pathe i Gaumont.
4. Agnes Varda (1928 – 2019)
Agnes Varda była kolejną reżyserką tworzącą w nurcie awangardowym – należała do przedstawicielek francuskiej Nowej Fali, a nawet uważa się ją za prekursorkę słynnego kierunku. Była żoną znanego reżysera, Jacquesa Demy. Debiutowała wybitnym dziełem Cleo od 5 do 7, skupionym wokół motywu śmierci. Obserwujemy jeden dzień z życia piosenkarki, która czeka na wyniki badań, mających potwierdzić lub wykluczyć diagnozę poważnej choroby. Varda realizowała głównie dokumenty, choć jednym z jej najgłośniejszych filmów był fabularny obraz – Bez dachu i praw (1985), opowiadający prawdziwą historię bezdomnej kobiety. Typowo feministyczny film Vardy to natomiast Jedna śpiewa, druga nie (1976). Obraz ma charakter manifestu, ukazuje odmienny stosunek do samotnego macierzyństwa dwóch kobiet, które prowadzą zupełnie różny styl życia. Agnes Varda w 2019 roku otrzymała honorowego Oscara za całokształt twórczości.
5. Vera Chytilova (1929 – 2014)
Vera Chytilova to czeska reżyserka filmowa, przedstawicielka nurtu Nowej Fali. Debiutowała interesującym filmem O czymś innym, będącym analizą „przeznaczenia kobiety”. Reżyserka zderzyła tu dwie odmienne stylistyki i dwa scenariusze życia bohaterek. W części dokumentalnej pokazała przygotowania gimnastyczki Evy Bosakovej do ostatnich w jej karierze mistrzostw świata, natomiast fabuła opowiadała o młodej mężatce, przytłoczonej monotonią domowych obowiązków.
Nowością była tu nie tylko perspektywa płci, ale także ujawnienie konwencjonalności każdej formy kina, również dokumentu. Tematykę kobiecą poruszała Chytilova również w Stokrotkach (1966) – ciekawym awangardowym obrazie, nazywanym “najbardziej anarchicznym filmem świata”. Dwie bohaterki: Maria I i Maria II postanawiają przewrotnie zabawić się zasadami patriarchatu i kolekcjonują kolejnych kochanków oraz sieją wszechobecne zniszczenie. Inne wybitne pozycje reżyserki to Gra o jabłko (1976) czy Bardzo późne popołudnie fauna (1983).
6. Lana Gogoberidze (ur. 1928)
Lana Gogoberidze to gruzińska reżyserka, zainteresowana problematyką kobiecą. Już jej pierwszy film – Pod jednym niebem (1961) traktował o historii kobiet w Gruzji. Realizowała świetne komedie, jak np. Gdy zakwitły migdały. Sławę przyniosły reżyserce Kilka pytań na tematy osobiste (1977), a także filmy Dzień dłuższy od nocy (1983), w którym przedstawiła los kobiecej bohaterki w kontekście wydarzeń lat 20. i 30. XX wieku, Kołowrót (1986) czy Walc na brzegu (1992). Reżyserka jest również autorką scenariuszy i tłumaczką. Przełożyła między innymi poezję Walta Whitmana.
7. Łarisa Szepitko (1938 – 1979)
Łarisa Szepitko była znaną radziecką reżyserką filmową. Zrealizowała między innymi Samotną (1966) czy Ty i ja (1971). Pierwszy z filmów przedstawia dzieje radzieckiej pilotki, która w czasie wojny straciła ukochanego. Jako dojrzała osoba jest wcieleniem “kobiety radzieckiej” – służbistki o jasno sprecyzowanych poglądach, ale jednocześnie groteskowej – śmiesznej, budzącej współczucie i nade wszystko samotnej.
Ty i ja to z kolei opowieść o niezdolności do miłości i emocjonalnej pustce doświadczanej przez rosyjską inteligencję. Jej największym osiągnięciem było dzieło Wniebowstąpienie (1976), wyróżnione Złotym Niedźwiedziem w Berlinie, nagrodą jury katolickiego w OCIC oraz nagrodę krytyków filmowych FIPRESCI. Film opowiadał o dwóch radzieckich żołnierzach, którzy w czasie II wojny światowej zostają postawieni przechodzą próbę honoru. Łarisa Szepitko zginęła tragicznie w wypadku samochodowym w 1979 roku, wracając z planu swojego nowego filmu Matiora.
8. Sally Potter (ur. 1949)
Sally Potter to angielska autorka kina kobiet, znana z dzieł awangardowych. Jej najgłośniejszym filmem był Orlando (1992), oparty na prozie Virginii Woolf. Reżyserka nawiązała tu zarówno do obecnego w twórczości angielskiej pisarki mitu Androgyne, jak i nielinearnej formy jej powieści i opowiadań. Orlando jest wyrazem perspektywy kobiecej i jej sprzeciwu wobec dyskryminujących zasad patriarchatu. Ponadto do znanych obrazów Potter należą Lekcja tanga (1997) i Człowiek, który płakał (2000). W tym ostatnim wystąpiły takie gwiazdy, jak Christina Ricci, Cate Blanchett czy Johnny Depp. Potter jest również kompozytorką, zajmowała się choreografią i tańcem, co znajduje odzwierciedlenie w jej filmach.
9. Jane Campion (ur. 1954)
Jane Campion to znana australijska reżyserka, której filmy podbiły serca publiczności na całym świecie. Debiutowała w nurcie dokumentalnym, najbardziej spektakularne sukcesy przyniosła jej jednak fabuła. Piękny Fortepian (1993) z Holly Hunter w roli głównej został obsypany prestiżowymi nagrodami, wśród których znalazły się trzy Oscary. Kolejne obrazy Campion również należą do wybitnych osiągnięć, jak Portret damy (1996), Tatuaż (2003) czy Jaśniejsza od gwiazd (2009).
Jane Campion w centrum swoich filmowych opowieści umieszcza kobiety i prowadzi narrację właśnie z ich punktu widzenia. Często wprowadza głos bohaterki z za kamery, który inicjuje akcję i podkreśla, że bohaterka jest również narratorką. Ważne miejsce w twórczości reżyserki zajmuje seksualność, pokazywana jako jeden z najważniejszych elementów tożsamości postaci i ekspresji jej niepowtarzalnego potencjału.
10. Agnieszka Holland (1948)
Agnieszka Holland to jedna z najwybitniejszych reżyserek na świecie. Znajduje się w gronie pięciu kobiet-autorek filmów nominowanych do Oscara. Otrzymała wspomnianą nominację trzykrotnie za dzieła: Gorzkie żniwa (1985), Europa, Europa (1990) i W ciemności (2011) – wszystkie traktujące o holocauście. Międzynarodowym sukcesem był również film Tajemniczy ogród (1993) na podstawie powieści Frances Hodgson Burnett.
Twórczość Agnieszki Holland jest niezwykle bogata w kulturowe konteksty, wśród których można wymienić refleksję historyczną (zwłaszcza temat holocaustu), artystyczną, perspektywę ekologii czy feminizmu. Obecnie polska reżyserka sprawuje zaszczytną funkcję Przewodniczącej Europejskiej Akademii Filmowej.
11. Kathryn Bigelow (ur. 1951)
Kathryn Bigelow to jedna z kobiecych ikon kina. Amerykańska reżyserka, ale także scenarzystka i producentka filmowa zasłynęła jako autorka filmów wojennych. Do jej najbardziej znanych dzieł należą The Hurt Locker. W pułapce wojny (2008), nagrodzony sześcioma Oscarami i Wróg numer jeden, z Jessicą Chastain w jednej z głównych ról. Do tej pory Bigelow jest jedyną kobietą wyróżnioną Nagrodą Akademii Filmowej za reżyserię.
Reżyserka począwszy od swojego pełnometrażowego debiutu łączy gatunki filmowe, a w sposób szczególny odwołuje się do kina klasy B, w którym najpełniej dochodzi do przemieszania rozmaitych konwencji. Jej dzieła są niezwykle wizualne i eksponują funkcję filmowych rekwizytów oraz budowanych przez nie narracji. Widać to np. w popularnym filmie Na fali (1991), nawiązującym do estetyki reklamy i teledysku. Z kolei Błękitna stal (1990) odwołuje się do vido-artu.
12. Amy Heckerling (ur. 1954)
Amy Heckerling to amerykańska reżyserka, która ma na swoim koncie popularne komedie familijne z serii I kto to mówi (1989) z Johnem Travoltą i Kirstie Alley w rolach głównych. Ponadto zrealizowała Frajera czy Nigdy nie będę twoja (2007) z Michelle Pfeiffer. W swojej twórczości zajmuje się tematyką dorastania, macierzyństwa i relacji w związkach.
13. Marta Meszaros (ur. 1931)
Marta Meszaros to węgierska przedstawicielka kina kobiet. W swoich filmach porusza problematykę totalitarnych systemów społecznych, a także analizuje sytuację kobiecych bohaterek. Do jej znanych dzieł należą Dziewczyna (1968), Adopcja (nagrodzona Złotym Niedźwiedziem i nominowana do Oscara), Dziennik dla moich dzieci (1982) Córy szczęścia (1999) czy Niepochowany (2004) – o węgierskim premierze, uczestniku rewolucji 1956 roku.
Biografia reżyserki jest niezwykle dramatyczna. We wczesnym dzieciństwie zamieszkała wraz z rodzicami w Kirgizji, jednak w czasach stalinowskiego terroru, w 1938 roku, jej ojciec-rzeźbiarz został aresztowany i wysłany do łagru na Syberię, skąd nigdy nie powrócił. Z kolei matka po kilku latach poszukiwań męża poważnie się rozchorowała i zmarła. Mała Marta błąkała się odtąd po obcych rodzinach. W końcu została adoptowana i sprowadzona do Węgier przez wysoko postawioną oficer służby bezpieczeństwa. To otworzyło Meszaros drogę do elitarnej edukacji. Przez dziesięć lat była żoną znanego węgierskiego reżysera, Miklosa Jansco, z którym miała trójkę dzieci. Między innymi doświadczenia małżeńskie, ale przede również te z czasów dzieciństwa otworzyły Meszaros na tematykę kobiecą, która stała się najważniejszą wykładnią jej kina. Przez kilkadziesiąt lat była związana z Janem Nowickim, który zagrał w jej filmach najbardziej znaczące role.
14. Lina Wertmüller (ur. 1928)
Lina Wertmüller jest włoską autorką filmową, pierwszą w historii kobietą-reżyserką nominowaną do Oscara. Jej najgłośniejszym dziełem było Siedem miłości Pasqualino (1976). Ponadto zrealizowała takie filmy, jak Urażony honor hutnika Mimi (1972), Krwawa zemsta (1978) czy Camorra (1985).
Lina Wertmüller pochodziła z szacownej rodziny arystokratycznej, jednak już jako nastolatka przejawiała bardzo buntowniczy charakter (między innymi kilkanaście razy wyrzucano ją ze szkoły). Fascynowały ją filmy Federico Felliniego, którego poznała dzięki swojej koleżance Florze Carabelli (żonie Marcelllo Mastroianniego). Spotkanie to zaowocowało posadą asystentki wielkiego mistrza. W swojej twórczości reżyserka prowokacyjnie łączyła wątki polityczne i seksualne, nawiązując do tradycji siedemnastowiecznego teatru w odmianie barokowej groteski.
15. Margarethe von Trotta (ur. 1942)
Margarethe von Trotta – niemiecka reżyserka, scenarzystka i aktorka – zaczynała karierę, występując w filmach Rainera Wernera Fassbindera. Następnie wraz ze swoim ówczesnym mężem, Volkerem Schlondorffem, zrealizowała Utraconą cześć Katarzyny Blum. Reżyserka należy do przedstawicielek Nowego Kina Niemieckiego. Jej najgłośniejszym filmem jest Czas ołowiu (1981), nagrodzony Złotym Lwem w Wenecji.
W twórczości Margarethe von Trotty można wskazać kilka powtarzalnych motywów: są to samobójstwo, dwuznaczny charakter międzyludzkich relacji opartych na dialektyce władzy i uległości oraz wątki kobiecego siostrzeństwa. W kilku filmach duże znaczenie ma również kwestia terroryzmu i uwięzienia, które niejednokrotnie urastają do rangi metafory opisującej duchowy i społeczny los bohaterów.
16. Susanne Bier (ur. 1960)
Susanne Bier to duńska reżyserka, która zasłynęła z takich filmów, jak Bracia (2004), Tuż po weselu czy Things We Lost In the Fire z Halle Berry i Benicio Del Toro. Największy rozgłos przyniósł jej jednak obraz W lepszym świecie (2010), który otrzymał Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny, a także został odznaczony Złotym Globem.
Susanne Bier w swojej twórczości przygląda się rozmaitym formom i poziomom przemocy, szczególnie tej funkcjonującej w ramach pewnych systemów, jak np. szkolna fala, terroryzm, wojna.
17. Lynne Ramsay (ur. 1969)
Lynne Ramsay to brytyjska reżyserka filmowa, wielokrotnie nagradzana prestiżowymi wyróżnieniami, jak BAFTA czy Złota Palma w Cannes. Do jej bardziej znanych obrazów należy film Musimy porozmawiać o Kevinie (2011), opowiadający o niezwykle trudnej relacji matki z aspołecznym synem. Inne głośne dzieła Ramsay to Nazwij to snem (1999) czy Nigdy cię tu nie było (2017).
Kino Ramsay skupia się na kwestiach społecznych. Wyrasta z konwencji realizmu, ale jednocześnie go przekracza, dążąc do konstruowania ogólnych metafor poprzez nagromadzenie szczegółów funkcjonujących w podwójnym układzie znaczeniowym. Reżyserkę interesują peryferia życia społecznego (jak np. środowisko śmieciarzy w Nazwij to snem) czy doświadczenia wykraczające poza obowiązujący schemat ról społecznych (jak np. macierzyństwo w Musimy porozmawiać o Kevinie).
18. Andrea Arnold (ur 1961)
Andrea Arnold – angielska reżyserka – zaczynała karierę filmową, realizując filmy krótkometrażowe, z których Wasp zdobył Oscara. Do jej najbardziej znanych dzieł należą zaś Fish Tank (2009) i Wichrowe wzgórza (2012). Pierwszy z nich to mocny dramat obyczajowy, którego bohaterką jest nastoletnia dziewczyna.
Reżyserka pracuje również dla telewizji. Wyreżyserowała siedem odcinków drugiego sezonu bardzo popularnego serialu HBO Wielkie kłamstewka.
19. Sofia Coppola (ur. 1971)
Sofia Coppola to znana szerokiej publiczności hollywoodzka reżyserka. W swoich filmach często przedstawia pogłębione portrety psychologiczne kobiecych bohaterek. Najbardziej znane obrazy reżyserki to nagrodzony Oscarem i Złotym Globem Między słowami (2003), Przekleństwa niewinności (1999), Maria Antonina (2006) czy wyróżniony w Cannes Na pokuszenie (2017).
Filmy Sofii Coppoli wpisują się w zjawisko Indiewoodu, nieco dystansujące się od kina głównego nurtu, bo przewyższające je artystyczną rangą, ale są to jednocześnie obrazy skierowane do szerokiego odbiorcy i posługujące się popularnymi kliszami.
20. Isabel Coixet (ur. 1960)
Isabel Coixet to hiszpańska reżyserka, która zdobyła międzynarodowy rozgłos filmem Moje życie beze mnie (2003). Jeszcze większym sukcesem było zaś Życie ukryte w słowach (2005). Uwagę publiczności przykuła również kontrowersyjna Elegia (2008), oparta na powieści Philipa Rotha.
Coixet często przedstawia bohaterki w obliczu życiowych dramatów, choć nie ma to wiele wspólnego z formułą melodramatyczną. Diagnoza śmiertelnej choroby czy naznaczenie piętnem bałkańskiej wojny są dramatem, ale też niespodziewanie ujawniają wewnętrzną siłę kobiet.
Literatura:
Kobieta z kamerą, pod red. G. Stachówny, Kraków 1998.
