„Kuzynka Angelica” – opowieść o (nie)pamięci
Tytuł: Kuzynka Angelica (La prima Angelica)
Rok produkcji: 1974
Reżyseria: Carlos Saura
Obsada: Jose Luis Lopez Vazquez, Lina Canalejas, Fernando Delgado, Maria Clara Fernandez de Loaysa i inni
Nagrodzony w Cannes film Carlosa Saury – Kuzynka Angelica – to dzieło, które należy do cyklu przywołującego hiszpańską wojnę domową. Nostalgiczna opowieść o dzieciństwie zostaje utkana z pojedynczych wspomnień bohatera, które wspólnie składają się na skomplikowaną sytuację Hiszpanii po II wojnie światowej.
W filmie Anna i wilki hiszpańska matrona, wspominając dzieciństwo swojego syna Juana, opowiada o jego nieprzyzwoitej miłości do niejakiej kuzynki Angeliki. Kolejne dzieło Saury, Kuzynka Angelica, stanowi więc wyraźne nawiązanie do tej wypowiedzi, budując swoisty pomost między dwoma obrazami. O ile jednak w pierwszym z wymienionych filmów reżyser opowiada o hiszpańskiej wojnie domowej językiem alegorycznym, w drugim przedstawia dosłowne obrazy z tamtego czasu. Nie oznacza to jednak, że Saura przyjmuje perspektywę realistyczną, jako medium dla swojej opowieści wybiera bowiem dojrzałego mężczyznę, który w 1936 roku miał nieco ponad 10 lat. Widz posiada dostęp jedynie do wspomnień głównego bohatera, poznaje zatem historię przez pryzmat dziecięcego doświadczenia, w którym pamięć miesza się z wyobraźnią.
Fabuła Kuzynki Angeliki jest niezbyt skomplikowana. Oto Luis (Jose Luis Lopez Vazquez) przyjeżdża z Madrytu do Segowii, by pochować prochy swojej matki w jej rodzinnym mieście. Sentymentalna podróż do świata z dzieciństwa uruchamia wspomnienia z okresu wojny domowej, której początek zastał go u babki w Segowii. W myślach Luisa ożywa również dziecięca, a jednocześnie zakazana miłość do pięknej kuzynki Angeliki. Okazuje się, że dojrzała już kobieta mieszka wciąż w tym samym miejscu, a jej córka (Maria Clara Fernandez de Loaysa) jest łudząco podobna do niej samej z czasów młodości. Angelica (Lina Canalejas) przeżywa kryzys małżeński i daje Luisowi nieśmiałe sygnały zainteresowania. Ten ostatecznie nie odpowiada na nie i podobnie jak niegdyś, nagle wraca do Madrytu.
Kuzynka Angelica i Freudowska koncepcja egzystencji
Kuzynka Angelica, podobnie jak wiele innych filmów Saury, w koncepcji ludzkiego losu nawiązuje do teorii Zygmunta Freuda. To bowiem austriacki psychiatra uważał, że dzieciństwo stanowi prefigurację dorosłego życia. Najistotniejsze rzeczy wydarzają się właśnie w tym okresie, dojrzałość zaś to ciągłe mierzenie się z dziecięcymi kompleksami i nieprzepracowaną traumą. Tak jest w wypadku Luisa, którego całe dorosłe życie czy relacje z kobietami stanowią odzwierciedlenie epoki dzieciństwa. Taka konstrukcja głównego bohatera ma również wymiar symboliczny – Saura pokazuje, że współczesna Hiszpania nigdy nie odetnie się od wydarzeń z przeszłości, a piętno wojny domowej będzie nad nią ciążyć na zawsze.
Kuzynka Angelica przywołuje również Freudowską terapię traumy. W psychoanalizie leczenie traumy polega bowiem na opowiadaniu przeszłości. Sam powrót do dzieciństwa i wydobycie podświadomych lęków na światło dzienne ma skutkować powrotem do zdrowia. Luis powraca zatem w rodzinne strony, by zmierzyć się z przeszłością. Wspomina szkołę zdominowaną przez polityczną ideologię, a także swoją dziecięcą religijność. Ta ostatnia została ukształtowaną przez kościół za pomocą systemu zakazów obarczonych lękiem przed wiecznym potępieniem. Znamienny zabieg Saury, polegający na tym, że nie widzimy bohatera jako dziecko, a obserwujemy jedynie jego dorosłe wcielenie zderzone z sytuacjami z dzieciństwa, podkreśla terapeutyczny proces toczący się w psychice bohatera. Co więcej, dopiero jako mężczyzna może on stawić czoła dziecięcym lękom i pojąć ich absurd.
Dialektyka pamięci i zapomnienia w filmie Kuzynka Angelica
Interesująco w filmie Kuzynka Angelika jawi się również sama historia. Saura pokazuje, że opowieść o dziejach nigdy nie jest obiektywna, ponieważ zostaje utkana z pamięci poszczególnych świadków. Ta z kolei stanowi twór bardzo skomplikowany – to swoista mieszanka realnych doświadczeń, uczuć, marzeń, a nawet wyobraźni. Innymi słowy, każdy ma swoją własną historię, która nie tylko odzwierciedla to, co naprawdę się wydarzyło, ale także zawiera nieodłączną interpretację owych faktów.
Hiszpańska wojna domowa pozostaje w pamięci Luisa absurdalnym wydarzeniem, które na zawsze odmieniło losy jego rodziny i podzieliło najbliższych ludzi, sytuując ich po przeciwnych stronach barykady. Ojciec bohatera, jako republikanin, nawet po latach jest objęty infamią. Dlatego przeniesienie prochów matki do rodzinnego grobowca ma wymiar symboliczny – stanowi próbę poradzenia sobie z traumą przeszłości.
Kuzynka Angelica – nostalgia za utraconym rajem
Kuzynka Angelika to film operujący poetyką nostalgii. Przejawia się w nim sentyment za utraconym dzieciństwem i nieszczęśliwie zakończoną miłością. Najbardziej dojmującym doświadczeniem bohatera z okresu wojny domowej jest bowiem nagłe i niezrozumiałe rozdzielenie z ukochaną. Kiedy jako dzieci postanowili wspólnie uciec do Madrytu, zostali przechwyceni przez wojskowy patrol, a rozgniewany ojciec Angeliki natychmiast odesłał Luisa do ojca.
Wydarzenie to zaważyło na całym życiu obojga – Angelika będzie bowiem nieszczęśliwa w małżeństwie, a Luis pozostanie samotny. Czy gdyby mieli szansę, ich życie potoczyłoby się inaczej? Tego nie wiemy. Na pewno jednak ich serca pozostaną na zawsze rozdarte, podobnie jak rozdarte zostało serce Hiszpanii.
Literatura:
E. Królikowska, Śladami Buñuela. Kino hiszańskie, Warszawa 1988.
