Top 20 – filmy gangsterskie
Kino gangsterskie posiada wiele wybitnych pozycji, które odznaczają się walorami artystycznymi. Filmy tego gatunku konstruują najczęściej określony kodeks wartości, będący odwzorowaniem twardych reguł mafijnego świata.
Początki filmów gangsterskich sięgają końca lat 20. XX wieku, za pierwsze dzieło tego gatunku uznaje się bowiem Ludzi podziemi Josefa von Sternberga z 1927 roku. W kolejnej dekadzie w USA kręcono zaś całe serie bardzo popularnych filmów o słynnych gangsterach, jak np. Al Capone. Potem film gangsterski zdominowała konwencja kina czarnego z nieco innym typem bohatera: często skorumpowanego stróża prawa, który działając na granicy przestępczego świata, stara się zachować własny kodeks zasad. Ikoną tego okresu stał się Humphrey Bogart.
Swoisty renesans filmu gangsterskiego nastąpił zaś w latach 70., kiedy na ekrany weszło wielkie dzieło Francisa Forda Coppoli Ojciec chrzestny. Zapoczątkowało to nurt wybitnych filmów o mafii autorstwa Martina Scorsese, Briana DePalmy czy Johna Hustona. Lata 80. przyniosły z kolei odczytanie tego gatunku przez pryzmat filmowego postmodernizmu. Dominującym stylem stał się więc pastisz, nawiązujący do klasyki kina gangsterskiego i jego kultowej ikonografii. Składają się na nią portret miasta nocą, światło ulicznych latarni, broń i szybkie samochody. Do dziś jest to gatunek posiadający olbrzymią rzeszę wiernych fanów.
Filmy gangsterskie
1. Ojciec chrzestny (The Godfather) – Francis Ford Coppola
Ojciec chrzestny (1972) oraz dwie kolejne części trylogii to klasyka gatunku i jednocześnie jego symbol. Francis Ford Coppola na podstawie słynnej powieści Mario Puzo stworzył przenikliwy obraz sycylijskiej mafii działającej w Stanach Zjednoczonych. W rolę Vito don Corleone wcielił się Marlon Brando (jego młodsze wcielenie zagrał Robert De Niro), natomiast w roli syna, Michaela, przejmującego mafijne dziedzictwo wystąpił Al Pacino. Sugestywną postać kobiecą stworzyła natomiast Diane Keaton.
Ojciec chrzestny to niekwestionowane arcydzieło gatunku. Do dziś ogląda się je świetnie, co jest zasługą nie tylko wspaniałej reżyserii i gry aktorskiej, ale również zdjęć Gordona Willisa przesyconych bursztynowym odcieniem. Całościowego wrażenia dopełnia niezwykle klimatyczna, genialna muzyka Nino Roty. Film stanowi nie tylko opowieść o przemianach w gangsterskim świecie, ale również o zmianie modelu amerykańskiego społeczeństwa. Można go również odczytywać jako metaforę końca epoki starego Hollywood, a także zakodowany przekaz na temat kultury patriarchalnej.
2. Dawno temu w Ameryce (Once Upon a Time in America) – Sergio Leone
Dawno temu w Ameryce (1984) to świetny film mafijny w reżyserii Sergio Leone, nawiązujący do stylistyki kina lat 40. W główne role wcielili się Robert De Niro (Noodles) i James Woods (Max). Kobiece kreacje stworzyły natomiast Tuesday Wels (Carol) i Elizabeth McGovern (Deborah). Film przedstawia historię kilku gangsterów wywodzących się z trudnej żydowskiej dzielnicy Nowego Jorku. Historia rozgrywa się na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Od 2014 roku można obejrzeć również reżyserską wersję filmu, tę, która zdobyła uznanie krytyki w Cannes. Później dzieło Leone zostało bowiem mocno okrojone przez cenzurę.
Dawno temu w Ameryce zapada w pamięć dzięki niezwykłemu połączeniu gangsterskiej fabuły i nostalgicznej poetyki. Niemal ikoniczne ujęcia Nowego Jorku, muzyka Ennio Morricone i sceny realizowane w zwolnionym tempie nadają tytułowi głębszy, poruszający wymiar.
3. Chłopcy z ferajny (Goodfellas) – Martin Scorsese
Chłopcy z ferajny (1990) to z kolei wielki film Martina Scorsese zupełnie odmienny w poetyce niż Ojciec chrzestny. Dzieło Scorsese cechuje brutalność obrazu gangsterskiego środowiska, w którym rządzą okrutne prawa. Film opowiada o losach mafiosa Henry’ego Hilla (Ray Liotta), który ostatecznie staje się świadkiem koronnym w procesie przeciwko mafii. Świetne kreacje stworzyli również Robert De Niro (jako James Conway) i Joe Pesci.
Chłopcy z ferajny to kino gangsterskie w najczystszym stylu, odważnie, naturalistycznie demaskujące brutalność przestępczego świata. Widz niemal na własnej skórze może odczuć emocje targające członkami mafii, którzy nigdy i nigdzie nie mogą być pewni swojego losu, ani nikomu zaufać. Przyjaźń, miłość czy normalne więzi międzyludzkie w świecie opartym na przemocy i bezwzględnych zasadach nie mają tu racji bytu.
4. Życie Carlita (Carlito’s Way) – Brian De Palma
Życie Carlita (1993) Briana De Palmy jest przykładem udanego połączenia formuły kina gangsterskiego i melodramatu. Główny bohater (w tej roli Al Pacino) po odsiadce w więzieniu pragnie powrócić do normalnej egzystencji, jednak mafia nie daje mu o sobie zapomnieć. Carlito za błędy z przeszłości będzie musiał zapłacić najwyższą cenę. W filmie wybitne kreacje stworzyli również Sean Penn i Penelope Ann Miller.
Życie Carlita pomimo gangsterksiej konwencji to kino nad wyraz uniwersalne, prezentujące szczególny typ bohatera: out-sidera, który wierzy w możliwość odkupienia i zamknięcia przeszłości. Przyświecający obrazowi De Palmy fatalizm miesza jednak szyki ludzkim zamiarom, nie pozwalając postaciom zapomnieć o tym, co było.
5. Prawo Bronxu (A Bronx Tale) – Robert De Niro
Prawo Bronxu z 1993 roku to film, który wyreżyserował Robert De Niro. Opowiada on o inicjacji młodego człowieka w dorosłość i struktury przestępczego świata. Reżyser zagrał również jedną z głównych ról, w inne postaci wcielili się między innymi Chazz Palminteri, Lillo Brancato, Francis Capra czy Taral Hicks.
Prawo Bronxu jest kinem gangsterskim, ale też inicjacyjnym. To historia o dojrzewaniu, dokonywaniu moralnych wyborów, obieraniu i obalaniu autorytetów. Film pokazuje, jak ważną rolę w życiu każdej jednostki odgrywa indywidualny kodeks moralny, którego, jak się okazuje, niełatwo przestrzegać nie tylko w mafijnym świecie.
6. Wróg publiczny (The Public Enemy) – William A. Wellman
Wróg publiczny w reżyserii Williama A. Wellmana to klasyka gatunku gangsterskiego z 1931 roku. Fabuła osadzona w czasach prohibicji odwołuje się do biografii największych mafiosów tamtego czasu. W roli głównego bohatera, Toma Powersa wystąpił James Cagney, natomiast u jego boku jako Gwen zagrała zjawiskowa Jean Harlow.
Wróg publiczny przeszedł do historii kina z wielu powodów. Oprócz genialnej kreacji głównego bohatera, która otworzyła drzwi do kariery Cagneya, w tej ambiwalentnej w wymowie historii gangsterskiej mamy do czynienia z kultowymi scenami opartymi na faktycznych obserwacjach mrocznego środowiska. Najbardziej znaną jest ta, kiedy Cagney wyciska połowę grejfruta na twarzy Mae Clarke. Podobne zachowanie zaprezentował gangster Hymi Weiss, który roztarł omlet na twarzy swojej partnerki… Cagney po realizacji filmu, gdy stołował się w restauracjach, często spotykał się z sytuacją, kiedy inni goście przesyłali mu do stolika grejfruta.
7. Kasyno (Casino) – Martin Scorsese
Kasyno to jedno z najlepszych dzieł Martina Scorsese z 1995 roku. Akcja filmu rozgrywa się w ciemnym świecie hazardu. Sam „Ace” Rothstein (Robert De Niro) to człowiek mafii, który zajmuje się prowadzeniem tytułowego kasyna w Las Vegas. Wkrótce piękna Ginger (Sharon Stone) rozkochuje w sobie zamożnego właściciela świątyni hazardu.
Kasyno to prawdziwa uczta dla miłośników gangsterskiego kina. Są tu ciemne interesy, pieniądze, mafijne porachunki, przyjaźń wystawiona próbę i oczywiście piękna kobieta, która oznacza poważne problemy. Zjawiskowa Sharon Stone za swoją rolę została nagrodzona Złotym Globem i nominacją do Oscara.
8. Bonnie i Clyde (Bonnie and Clyde) – Arthur Penn
Bonnie i Clyde (1967) w reżyserii Arhura Penna wyznaczył w historii kina gangsterskiego jeden z nowych trendów. Jest to bowiem nie tyle klasyczna historia sensacyjna, ile prezentacja pary kochanków-morderców, którzy sieją spustoszenie w całej Ameryce. Życie w wiecznej podróży z obrabowywaniem banków i sklepów staje się jednak dążeniem do samozagłady. W Clyde’a wcielił się Warren Beatty, Bonnie zagrała zaś Faye Dunaway.
Bonnie i Clyde to swoiste połączenie formuły kina gangsterskiego z lat 30. z epoką kontrkultury. Film wpisał się w amerykańską Nową Falę, a główni bohaterowie zyskali status współczesnych buntowników. Piękna ekranowa para kontrastuje z erupcją przemocy, a finałowa, niezwykle wyestetyzowana scena śmierci kochanków nadaje całości dodatkowy wymiar. Hasło reklamowe promujące film nieprzypadkowo miało szokująco-prowokacyjną wymowę: „Są młodzi, są zakochani i zabijają ludzi”.
9. Burzliwe lata dwudzieste (The Roaring Twenties) – Raoul Walsh
Burzliwe lata dwudzieste Raoula Walsha to kolejna klasyczna pozycja kina gangsterskiego. Film powstał w 1939 roku, a jego znakiem rozpoznawczym stał się określony profil głównego bohatera – twardego mafiosa, który posiada jednak swój własny system wartości. Jego wcieleniem był James Cagney, tu jako Eddie Bartlett, jeden z trzech przyjaciół działających w ciemnym półświatku.
Martin Scorsese nazwał Burzliwe lata dwudzieste „ostatnim wielkim filmem gangsterskim przed nastaniem filmu noir”. Jego zdaniem klasyczne kino gangsterskie skończyło się bowiem, gdy gangsterzy zmienili się w biznesmenów.
10.Chinatown – Roman Polański
Chinatown (1974) Romana Polańskiego to mroczny film wykorzystujący poetykę kina noir. Akcja rozgrywa się w latach 30. w Los Angeles. Tytuł jest nazwą chińskiej dzielnicy tego miasta. Prywatny detektyw Jake Gittes (w tej roli Jack Nicholson) zostaje zamieszany w ciemne sprawy pewnej wpływowej rodziny. Evelyn Cross Mulwray zagrała Faye Dunaway, w pozostałe postaci wcielili się zaś John Huston, Perry Lopez i John Hillerman.
„Chinatown” zachwyca scenografią z sentymentem odtwarzającą klimat lat 30. – ówczesną modę, wystrój wnętrz, eleganckie samochody i nienaganne maniery. Twórcy świadomie w opozycji do dynamicznej konwencji kina gangsterskiego z lat 30. budują zwolnione tempo narracji, podkreślane przez nastrojową muzykę Jerry’ego Goldsmistha. Zabarwione jazzem kompozycje, z solową partią trąbki, oddają nastrój romantycznej miłości i smutnej nostalgii za przeszłością.
Najlepsze filmy gangsterskie
11. Człowiek z blizną (Scarface) – Brian De Palma
Człowiek z blizną Briana De Palmy to znany film lat 70., będący wzorcową realizacją reguł kina mafijnego. Reżyser nawiązał w nim wyraźnie do dzieła Howarda Hawksa z 1932 roku o tym samym tytule. Tony Montana (Al Pacino) porzuca rodzinną Kubę, by w Stanach Zjednoczonych handlować narkotykami. W filmie wystąpili również Steven Bauer i Michelle Pfeiffer.
Pierwowzór „Człowieka z blizną” obok „Wroga publicznego” (1931) i „Małego Cezara” wyznaczył kanon klasycznego filmu gangsterskiego. Był to również jeden z pierwszych filmów, w których jako rekwizyt pojawił się pistolet maszynowy Thompson (tzw. „Tommy gun”).
12. Gorączka (The Heat) – reż. Michael Mann
Na liście filmów gangsterskich z pewnością nie może zabraknąć słynnej Gorączki w reżyserii Michaela Manna z 1995 roku. Neil McCauley (Robert De Niro) wraz ze swoimi kolegami: Chrisem (Val Kilmer) i Michaelem (Tom Sizemore) napada na furgonetkę przewożącą obligacje. Podczas kradzieży dochodzi do niezaplanowanej strzelaniny, w wyniku której ginie trzech strażników. Dochodzenie w sprawie zostaje powierzone detektywowi Vincentowi Hannie (Al Pacino), który nie spocznie dopóki nie rozwiąże zagadki gangsterskiego skoku.
Gorączka to film, w którym Robert De Niro i Al Pacino po raz pierwszy spotkali się na planie. Co prawda aktorzy grali ze sobą wcześniej w „Ojcu chrzestnym”, jednak to dopiero w filmie Manna pojawili się wspólnie w jednej scenie. Co więcej, obraz ciekawie i odmiennie od tradycyjnego wzorca rysuje relację pomiędzy przestępcą a ścigającym go stróżem prawa.
13. Ulice nędzy (Mean Streets) – Martin Scorsese
Ulice nędzy to kolejna pozycja w dorobku Martina Scorsese. Film pochodzi z 1973 roku. Opowiada o włoskiej mafii działającej w Nowym Jorku. Fabuła koncentruje się wokół postaci Charliego (Harvey Keitel), który próbuje kontrolować jedną z lokalnych mafii.
Ulice nędzy to pierwszy film Martina Scorsese, w którym reżyser zaprezentował pełny zestaw charakterystycznych dla swojego późniejszego kina elementów. Konwencja gatunkowa zostaje tu bowiem połącznona z osobistymi doświadczeniami twórcy oraz z inspiracjami europejskimi. Pojawia się tu również wielki temat twórczości Scorsese: próba zachowania godności i etyki w doszczętnie zdemoralizowanym świecie.
14. Ucieczka gangstera (The Gateway) – Sam Peckinpah
Ucieczka gangstera Sama Peckinpaha to film z 1972 roku. Główną rolę zagrał Steve McQueen. Wcielił się on w postać gangstera, który wraz z żoną (Ali MacGraw) jest zmuszony ukrywać się przed policją i mafijną zemstą. Nieudany skok na bank ściąga bowiem na niego gniew zarówno przedstawicieli prawa, jak i przestępczego świata.
Ucieczka gangstera to zarówno film gangsterski, kino drogi i love story w jednym. A ten ostatni gatunek przywołuje choćby gwiazda słynnego melodramatu o takim właśnie tytule – Ali MacGraw. Aktorka wraz ze Stevem McQueenem tworzy na ekranie gwiazdorski i zjawiskowy duet, który nawet po tylu latach warto ponownie zobaczyć.
15. Pulp Fiction (1994) – reż. Quentin Tarantino
Kultowy film Quentina Tarantino wprowadził nową jakość do kina gangsterskiego. Pulp Fiction to zabawna historia dwóch płatnych morderców: Vincenta Vegi (John Travolta) i Julesa Winnfielda (Samuel L. Jackson), którzy podczas „rutynowej” akcji cudem uchodzą z życiem. Czy to znak, że powinni wycofać się z branży? Obok wspomnianych aktorów brawurowe kreacje w filmie Tarantino stworzyli Uma Thurman, Bruce Willis i Ving Rhames.
Postmodernistyczne Pulp Fiction to jedyna w swoim rodzaju mieszanka cytatów z popkultury i kina. Bogate w odniesienia dialogi, motywy z kina noir, wątki screwball comedy i czarnej komedii spaja wszechobecna, a przede wszystkim bezsensowna przemoc wyjęta rodem z gangsterskiego świata – tyleż sportretowana, co sparodiowana.
16. Nietykalni (The Untouchables) – Brian De Palma
Nietykalni (1987) Briana De Palmy to film osadzony w poetyce nostalgii za dawnymi czasami. Akcja dzieła rozgrywa się w latach 30. w Chicago, a głównym bohaterem jest agent Eliot Ness (Kevin Costner) walczący z nielegalną sprzedażą alkoholu. W postać legendarnego Ala Capone wcielił się Robert De Niro.
Nietykalni to jeden z najlepszych filmów De Palmy, w którym reżyser konstruuje iście gangsterskie widowisko. Nie sposób nie wspomnieć tu o nagrodzonej Oscarem roli Seana Connery’ego, wcielającego się w niezłomnego i wiernego zasadom policjanta.
17. Ścieżka strachu (Miller’s Crossing) – Ethan Coen i Joel Coen
Ścieżka strachu (1990) braci Coen to kolejna pozycja z gatunku pastiszu tradycyjnego kina gangsterskiego. Mafijna wojna między gangami komplikuje się z powodu miłości Toma (Gabriel Byrne) do pięknej Verny (Marcia Gay Harden), na której brata wydano wyrok śmierci.
Film stanowi wyraźną stylizację na kino noir lat 40. i 50., z charakterystyczną ikonografią i klasycznymi motywami filmu czarnego. Pojawiają się tu jednak łamiące tradycyjny wzorzec elementy homoerotyczne.
18. Sokół maltański (The Maltese Falcon) – John Huston
Sokół maltański to wybitny film Johna Hustona utrzymany w stylistyce kina noir. W głównej roli prywatnego detektywa Sama wystąpił niezastąpiony Humphrey Bogart, próbujący rozwikłać zagadkę tajemniczego zniknięcia statuetki sokoła. Znaczące kreacje stworzyli również Mary Astor, Gladys George czy Peter Lorre.
Obraz na podstawie powieści Dashiella Hammeta stanowi wzorcową realizację filmu noir i jednocześnie przełomowy moment zarówno w karierze Johna Hustona, jak i Humphreya Bogarta. To właśnie to dzieło ukształtowało wizerunek Bogarta jako interesującego, a jednocześnie cynicznego i doświadczonego przez życie mężczyzny. Pełne świetlnych kontrastów zdjęcia Arthura Edesona budują zaś typowy, mroczny klimat czarnego kryminału.
19. Honor Prizzich (Prizzi’s Honor) – John Huston
Honor Prizzich to kolejny film Johna Hustona z 1985 roku. Ośrodkiem akcji jest tu konflikt pomiędzy płomiennym uczuciem a mafijnymi interesami. Charley Partanna (Jack Nicholson), współpracownik gangsterskiego klanu Prizzich otrzymuje zlecenie zabójstwa swojej żony Irene (Kathleen Turner), będącej zagrożeniem dla „rodziny”.
Przy okazji tego filmu warto wspomnieć o świetnych zdjęciach Andrzeja Bartkowiaka. Szczególnym atutem produkcji jest zaś zjawiskowa Kathleen Turner, która w latach 80. przeżywała prawdziwy rozkwit swojej kariery. Za sprawą ról z tego okresu stała się ikoną ikoną kobiety, która decyduje się na porzucenie swojego dotychczasowego stylu życia i sięgnięcie po to, czego naprawdę pragnie. Turner kreowała wzór bohaterki dojrzewającej do niezależności i świadomości potęgi swojego erotycznego uroku, gotowej poświęcić wiele dla osiągniecia założonych celów.
20. Asfaltowa dżungla (The Asphalt Jungle) – John Huston
Asfaltowa dżungla z 1950 roku w reżyserii Johna Hustona to film o nieco rozmytej przynależności gatunkowej, jednak z pewnością widać w nim elementy estetyki noir i kina gangsterskiego. Głównym bohaterem dzieła jest złodziej, który planuje dokonać kradzieży klejnotów. W rolach głównych wystąpili Sterling Hayden, Louis Calhern, James Whitmore i Jean Hagen. Co ciekawe, Asfaltowa dżungla, to również jeden z pierwszych filmów z Marilyn Monroe.
Tytułowa asfaltowa dżungla, czyli nocne oblicze miasta, w którym rządzą zasady rodem ze zwierzęcego świata stała się emblematem gatunku. Mamy tu do czynienia z zatarciem granic między dobrem i złem, złoczyńcami i stróżami prawa oraz mrocznymi i szlachetnymi pobudkami działania. Całość spowija zaś aura niespodziewanego romantyzmu, dającego o sobie znać zwłaszcza w słynnej finałowej scenie
Literatura:
P. Kemp, Historia kina, przeł. A. Wajcowicz, Warszawa 2021.
