„Wierny ogrodnik” – nieposłuszeństwo Ewy

Tytuł: Wierny ogrodnik (ang. The Constant Gardener)

Rok produkcji: 2005

Reżyseria: Fernando Meirelles

Obsada: Ralph Fiennes, Rachel Weisz, Danny Huston, Bill Nighy, Pete Postlethwaite i inni

„Adam był boskim szkicem. Dopiero Ewa mu wyszła” – oznajmia jeden z bohaterów filmu Fernanda Meirellesa. „Wierny ogrodnik” z oscarową rolą Rachel Weisz to nie tylko opowieść o pięknej, nieustraszonej kobiecie, która decyduje się „dotknąć” zła, aby uratować rdzennych mieszkańców Czarnego Lądu przed nielegalnymi eksperymentami medycznymi. Po wybuchu pandemii COVID-19 warto przypomnieć sobie ten pasjonujący thriller szpiegowski, który ukazuje jak bezwzględny i chciwy bywa przemysł farmaceutyczny…

“Wierny ogrodnik” – pewnego razu na Czarnym Lądzie

„Wierny ogrodnik” (2005) to sfilmowana z poezją i dokumentalnym realizmem powieść Johna le Carré z 2001 roku pod tym samym tytułem. Oprócz statuetki dla Rachel Weisz obraz brazylijskiego reżysera otrzymał trzy nominacje do Oscara: za scenariusz, muzykę oraz montaż.

Brytyjski dyplomata, Justin (Ralph Fiennes), i zadziorna aktywistka, Tessa (Rachel Weisz), poznają się na wykładzie o polityce w niezbyt sprzyjających dla siebie okolicznościach. Choć mężczyzna i kobieta różnią się niczym woda i ogień (on jest pasjonatem ogrodnictwa, ona nawet nie pamięta o podlewaniu roślin, bo „ludzie są ważniejsi”), nawiązują ze sobą romans. Niedługo potem Tessa prosi Justina, żeby zabrał ją w podróż służbową do Afryki jako swoją żonę. Kobietą kieruje nie tylko uczucie do mężczyzny, ale ma również do wypełnienia na Czarnym Lądzie ważną misję, o której nie mówi Justinowi – chce dowieść nielegalnego testowania niebezpiecznych środków farmaceutycznych na ludności tubylczej.

Kiedy podczas pobytu w Kenii Tessa i jej wspólnik (Hubert Koundé) zostają zamordowani nad malowniczym jeziorem Turkana, główny bohater najpierw podejrzewa atrakcyjną żonę o zdradę. Ostatecznie Justin postanawia przeprowadzić własne śledztwo, aby dowiedzieć się, kto ponosi odpowiedzialność za śmierć jego ukochanej, a także stopniowo odkrywa prawdę o aktywizmie Tessy oraz o swoim związku z tą nietuzinkową kobietą…

“Wierny ogrodnik” – reinterpretacja biblijnej przypowieści o Adamie i Ewie

Dzieło Fernanda Meirellesa możemy odczytywać jako współczesną przypowieść o Adamie i Ewie będącą pretekstem do artystycznych rozważań na temat ról genderowych, a na ów trop naprowadza nas tytuł “Wierny ogrodnik”. Mianem „pierwszego ogrodnika” określany jest często Adam, któremu stwórca świata powierzył pieczę nad przyrodą Edenu („Pan Bóg wziął zatem człowieka i umieścił go w ogrodzie Eden, aby uprawiał go i doglądał” [Rdz 2, 15]). W filmie postać tę odzwierciedla Justin, który w przerwach od swojej pracy zawodowej najchętniej poświęca się pielęgnowaniu rozmaitych gatunków roślin. Z kolei przymiotnik „wierny” (z ang. constant = stały, ciągły, niezmienny) odnosi się nie tylko do początkowego posłuszeństwa Adama wobec Stwórcy, ale – przede wszystkim – podkreśla bierność pierwszego mężczyzny i jego filmowego odpowiednika (Justina poznajemy jako człowieka wykazującego obojętność na krzywdę innych i niechęć do jakichkolwiek zmian w imię „świętego spokoju”).

Taka postawa stoi w wyraźnej opozycji do sposobu postępowania Ewy, którą w “Wiernym ogrodniku” uosabia bohaterka grana przez Rachel Weisz. Tessa jest człowiekiem czynu; wierząc w słuszność jakiejś idei, nie boi się jej realizować pomimo ryzyka ośmieszenia się czy nawet śmierci. Kobieta nie akceptuje otaczającej ją rzeczywistości (wykorzystywania ubogich Afrykańczyków w roli „królików doświadczalnych” przez światowy koncern farmaceutyczny), dlatego ze wszystkich sił stara się ją zmienić. W Biblii zakłócenie statusu quo przez pierwszą niewiastę, która sięgnęła po zakazany owoc z „drzewa poznania dobra i zła”, powoduje potężny gniew Stwórcy („Obarczę cię niezmiernie wielkim trudem twej brzemienności, w bólu będziesz rodziła dzieci, ku twemu mężowi będziesz kierowała swe pragnienia, on zaś będzie panował nad tobą” [Rdz 3, 16]). Pytanie: czy zasłużenie?

Należy wziąć pod uwagę fakt, że Stary Testament został spisany w czasach pogłębionego patriarchatu. Mizoginia obecna w przypowieści o pierwszych ludziach może zatem odwracać uwagę odbiorcy od pełnej charakterystyki postaci Ewy oraz motywów jej „grzesznego” postępowania. Hebrajskie słowo jada, widniejące w polskim przekładzie Pisma Świętego jako „poznanie”, oznacza nie tylko „poznać coś”, ale „zapanować nad czymś”. Mając na względzie tę interpretację, intencje pierwszej kobiety (a zarazem filmowej Tessy) były szlachetne, a jej działania miały na celu zdobycie koniecznej wiedzy o złu, aby następnie… ostatecznie położyć mu kres.

W zaszczytnej walce o zdrowie i życie mieszkańców Afryki bohaterka filmu “Wierny ogrodnik” jest bardzo osamotniona. W świecie nietolerującym przejawów stereotypowo pojmowanej kobiecości Tessa płaci za swój aktywizm najwyższą możliwą cenę, a jej jedyny współpracownik – homoseksualny przyjaciel – przed śmiercią zostaje poddany dehumanizującym torturom. Tessy nie wspiera za życia nawet jej własny mąż. Kiedy po zabójstwie kobiety Justin przepytuje ludzi z jej najbliższego otoczenia, słyszy: „Zdradziłem ją. Jak my wszyscy. Ty ją zdradziłeś, hodując kwiatki”. Znamienny jest fakt, że Tessa podejmuje niebezpieczną misję na rzecz dobra Afrykańczyków, podczas gdy to Justin jest zawodowym politykiem(!). Dopiero po odkryciu przyczyny męczeńskiej śmierci żony oraz jej działalności charytatywnej bohater grany przez Ralpha Fiennesa przeistacza się z egocentryka w altruistę.

Przestroga dla (nie)pokornych? COVID-19 vs. epidemia gruźlicy w “Wiernym ogrodniku”

Historia przedstawiona w filmie Fernanda Meirellesa jest fikcyjna, jednak książka Johna le Careé, na której kanwie powstał “Wierny ogrodnik”, została oparta na autentycznych wydarzeniach. Jak ujawnił w 2000 roku “Washington Post”, cztery lata wcześniej firma Pfizer testowała nowy lek na zapalenie opon mózgowych pod nazwą Trovan (Trovafloxacinum) w miejscowości Kano w Nigerii. Na skutek tych eksperymentów 11 dzieci straciło życie, a kilkadziesiąt zostało niepełnosprawnymi. Po latach odżegnywania się od zarzutów doszło do ugody, na mocy której amerykański producent został zobowiązany do zapłacenia rodzinom zmarłych łącznie 35 milionów dolarów odszkodowania. Dzisiaj ta sama firma odpowiedzialna jest za produkcję szczepionek przeciwko COVID-19. Abstrahując od tego czy preparat Pfizera mający powstrzymać pandemię koronawirusa jest skuteczny, czy nie, Wierny ogrodnik przypomina nam, że dla dowolnego koncernu farmaceutycznego na świecie za każdą plagą trapiącą ludzkość kryje się wielki biznes…

Źródła:

Edwards Jim, “Claim: LeCarre’s “The Constant Gardener” Was Based on Pfizer Trovan Case”, https://www.cbsnews.com/news/ (data dostępu: 9 kwietnia 2021).

“Pfizer po latach płaci rodzinom ofiar leku Trovan”, https://wyborcza.pl/ (data dostępu: 9 kwietnia 2021).