Carlos Saura – bard hiszpańskiego kina

Był najwybitniejszym hiszpańskim reżyserem. To on rozsławił kino tego kraju na całym świecie, tworząc filmy wciągające, urzekające pięknem iberyjskiej kultury i celnością społecznej diagnozy. Carlos Saura – wielki twórca hiszpańskiej X Muzy.

Carlos Saura urodził się w 1932 roku w Huesca, w Aragonii. Jego ojciec był prawnikiem, natomiast matka pianistką. Od wczesnej młodości Saura interesował się fotografią. W 1951 roku wystawiał nawet swoje prace w Madrycie – w Królewskim Towarzystwie Fotograficznym. Jego drugą miłością okazało się kino – w 1957 roku twórca ukończył madrycki Instytut Kinematografii. Przez kolejne sześć lat pracował zaś jako wykładowca w Szkole Filmowej, ucząc całe pokolenie późniejszych wybitnych twórców hiszpańskiego kina. W 1964 roku Saura na skutek zawirowań politycznych został jednak zmuszony do rezygnacji z wykładów.

W tym czasie reżyser odbył podróż do Paryża, gdzie zaznajomił się z tamtejszym kinem, a podczas Przeglądu Kina Hiszpańskiego w Montpelier poznał swojego wielkiego mistrza – Luisa Buñuela. W 1958 roku Saura zrealizował swój pierwszy film, był to etnograficzny dokument o pięknym hiszpańskim mieście wykutym w skale – Cuenca. Dzieło to wyraźnie nawiązywało do słynnej Ziemi bez chleba Bunuela i zostało docenione w postaci kilku prestiżowych nagród.

Polowanie – zarys artystycznego credo Carlosa Saury

Pierwszym filmem fabularnym Saury był Los golfos (1959), którego tytuł oznacza w języku hiszpańskim grupę chuliganów. Jest to obraz ubogiego madryckiego przedmieścia, gdzie jedyną metodą przetrwania czy realizacji marzeń pozostaje przestępstwo i kradzież. Potem reżyser zrealizował niezbyt udany film kostiumowy Lament dla bandyty (Llanto por un bandido, 1963), po którym przyszła kolej na pierwsze arcydzieło hiszpańskiego twórcy, czyli Polowanie (La caza, 1965). Po wielu latach Saura powiedział: „wszystkie moje filmy mają swoje źródło w Polowaniu, w którym przy pomocy prostych środków starałem się opisać sytuację Hiszpanii po wojnie”.

Polowanie

Rzeczywiście jednym z kluczowych problemów poruszanych przez Saurę (przynajmniej do czasu końca reżimu generała Franco) są echa hiszpańskiej wojny domowej z 1936 roku i jej wpływ na współczesne oblicze tego kraju. Polowanie, jak sam tytuł wskazuje, opowiada o wyprawie kilku przyjaciół na łowy. Akcja rozgrywa się w powojennej Hiszpanii, jednak mężczyźni znają się z czasów walki – wspólnie należeli do frakcji antyrepublikańskiej, która ostatecznie zwyciężyła. Chociaż od tamtych wydarzeń minęło kilkadziesiąt lat, polowanie na króliki przywołuje żywe wspomnienia i uruchamia krwiożercze instynkty. Nagrodzony na Festiwalu w Berlinie film odczytuje się jako alegorię sytuacji frankistowskiej Hiszpanii. Dzieło to wnosi do twórczości reżysera metaforyczny język, który stanie się podstawowym środkiem wyrazu Saury oraz metodą omijania przez niego czujnej cenzury politycznej.

Carlos Saura – trujący Mrożony peppermint i inne historie

W tym samym roku, co Polowanie powstał inny świetny film Saury – Mrożony peppermint (Peppermint Frappe), wyznaczający niejako drugi krąg problematyki w twórczości hiszpańskiego reżysera. Chodzi o analizę skomplikowanych relacji erotycznych, w których niebagatelną rolę odgrywają przeżycia z dzieciństwa. Mrożony peppermint to historia obsesyjnej miłości mężczyzny w średnim wieku do pięknej żony przyjaciela. Szaleńczy afekt bohatera doprowadza go w końcu do popełnienia strasznej zbrodni. W podwójnej roli kobiecej wystąpiła Geraldine Chaplin, ówczesna partnerka życiowa Carlosa Saury i jego filmowa muza.

Mrożony peppermint

W filmie tym do głosu doszły również typowe cechy poetyki kina Saury, a więc wnikliwa obserwacja rzeczywistości hiszpańskiej, gdzie obyczajowość stanowi szczególną syntezę katolicyzmu i rygorystycznego wychowania z wpływami kultury masowej. Niezwykle istotną rolę odgrywa tu również staranna kompozycja kadru (malownicze ujęcia pięknej przyrody i architektury) oraz sugestywna muzyka. Cechy te odnajdziemy również w kolejnych filmach – Stress we troje (Stress-es-tres-tres,1968) oraz Nora (1969), opowiadających o dramatach życia małżeńskiego.

Wskazane znamiona twórczości Saury można dostrzec także w jego kolejnych dziełach. Cechuje je ponadto groteskowy humor i skupienie na klasie wyższej, podobnie jak u Buñuela, do którego wyraźnie nawiązuje młodszy uczeń. Ogród rozkoszy (El Cardin de las delicias,1970) otwiera głośny cykl filmów nawiązujących do hiszpańskiej wojny domowej.

Carlos Saura i portret kobiety

Następne ogniwa owego nurtu w twórczości Saury stanowią również wszechstronną analizę sytuacji kobiety w Hiszpanii. Reżyser jest mistrzem kobiecych portretów, najczęściej to właśnie kobieca bohaterka znajduje się w centrum wydarzeń. Tak jest w wybitnych dziełach takich, jak Anna i wilki (Ana y los Lobos, 1973) i nagrodzone w Cannes – Kuzynka Angelica (La prima Angelica, 1974) oraz Nakarmić kruki (Cria cuervos, 1976). Pierwszy z wymienionych filmów opowiada dramatyczną historię młodej angielskiej guwernantki (w tej roli Geraldine Chaplin), która przybywa do zamożnego hiszpańskiego domu, by zająć się wychowaniem małych dziewczynek. Na miejscu staje się obiektem zainteresowania trzech braci – „panów domu” i wikła się w bardzo niebezpieczną grę.

Nakarmić kruki

Zarówno ten film, jak i kolejne z wymienionych demaskują niską pozycję kobiety w patriarchalnym społeczeństwie. Obnażają również zakłamanie normy kulturowej, polegające na tym, że symboliczna gloryfikacja kobiecości, w rzeczywistości ukrywa lekceważący stosunek do kobiet. Kontynuację owego cyklu stanowi komedia Mama ma sto lat (Mama cumple cie nanos, 1979), która podobnie jak wcześniejsze ogniwa zyskała wiele prestiżowych nagród filmowych. Świetnie podsumowuje ona wątek rodzinny w filmografii Saury, rodzina w twórczości tego reżysera jest bowiem alegorią Hiszpanii, a jej rozpad oznacza poważny kryzys relacji społecznych.

Nowe dzieła Saury

W 1975 roku zmarł generał Franco, co miało decydujący wpływ na przemiany polityczne w Hiszpanii. Od tej pory ograniczenia cenzuralne przestały wyznaczać tematykę i poetykę rodzimego kina. Carlos Saura zaczął się wówczas skupiać w swoich dziełach na losie pojedynczego człowieka i jego egzystencjalnych dramatach, zwłaszcza na konieczności zmierzenia się ze śmiercią. Taki wymiar posiadają filmy Elizo, moje życie (Elisa, Vida Mia, 1977) czy Z zawiązanymi oczami (1978), wprowadzający wątek terroryzmu.

Tango

Lata 80. rozpoczął Saura z zupełnie nową tematyką i stylistyką swoich filmowych obrazów. Głównym wątkiem jego dzieł stały się bowiem hiszpańska muzyka i taniec, oddające swoistą egzotyczność owej kultury dla pozostałej części świata. Stworzył zatem trylogię baletową: Krwawe gody (1981), Carmen (1983) i Czarodziejska miłość (1986), z ulubioną parą tancerzy: Cristiną Hojos i Antonio Gadesem. Wątek muzyczny stał się również głównym motywem Flamenco (1995), głośnego Tanga (1998) czy Fados (2007). Na uwagę zasługują również dzieła poświęcone wielkim mistrzom Saury, czyli malarzowi Francisco Goyi (Goya, 1999) oraz Buñuelowi (Buñuel i stół króla Salomona).

Carlos Saura zmarł 10 lutego 2023 roku. Do dziś uważany jest za najwybitniejszego hiszpańskiego reżysera.

Literatura:

E. Królikowska, Śladami Bunuela. Kino hiszpańskie, Warszawa 1988.